Սպիտակուցները ամինաթթուներից կառուցված ազոտ պարունսւկող բարձրամոլեկուլային միացություններ են: Սպիտակուցները մեծ դեր ունեն օրգանիզմի կառուցվածքի և կենսագործունեության մեջ: Նրանք հանդիսանում են բոլոր բջիջների և ենթաբջջային կառույցների հիմնական կառուցվածքային բաղադրիչը կազմում են բջջի զանգվածի 50%-ից ավելին: Նուկլեոպրոտեիդները (սպիտակուցներ, որոնց կազմության մեջ մտնում են ԴՆԹ և ՌՆԹ) կատարում են ժառանգական հաղորդատվության փոխանցողների դեր: Ֆերմենտ֊ սպիտակուցները հանդիսանում են կենսաբանական կատալիզատորներ, որոնք արագացնում են կենդանի օրգանիզմում ընթացող բոլոր քիմիական ռեակցիաները: Սպեցիֆիկ սպիտակուցհորմոեները իրականացնում են կենսագործունեության գործընթացների կարգավորումը:
Իմունոգլոբուլինները ապահովում են օրգանիզմի սպեցիֆիկ պաշտպանությունը իմունիտետը: Սպիտակուցները, ստեղծելով օնկոսային ճնշում, մասնակցում են արյան, հյուսվածքային հեղուկի և բջիջների միջև ջրի փոխանակությանը: Սպիտակուցները կատարում են փոխադրական ֆունկցիա' իրականացնում են կրեատոր կապեր, հորմոնների փոխադրում, շնչական գազերի փոխադրում: Սպիտակուցի կարևոր հատկություններից մեկը դա նրա' տարբեր օրգանական և անօրգանական նյութերի հետ փոխազդելու և բարդ սպիտակուցներ' նուկլեոպրոտեիդներ, ֆոսֆոպրոտեիդներ, քրոմոպրոտեիդներ և այլ միացություններ առաջացնելու ընդունակությունն է: Պրոտեիդները կատարում են կարևոր ֆունկցիաներ, օրինակ, քրոմոպրոտեիդները հեմոգլոբինի ձևով փոխադրում են շնչական գազեր, նուկլեոպրոտեիդները մտնում են կորիզանյութի բաղադրության մեջ: Սպիտակուցները իրականացնում են նաև շարժողական ֆունկցիան: Բոլոր շարժողական գործողությունների նյութական սուբստրատը կծկողական (ակտին և միոզին) սպիտակուցներն են:
Սպիտակուցները կատարում են նաև էներգիակաե ֆունկցիա' 1գ սպիտակուցի այրումից մարդու օրգանիզմում առաջանում է 17,18 կՋ էներգիա: Օրգանիզմում անընդհատ ընթանում է սպիտակուցի քայքայման և նոր սպիտակուցային մոլեկուլների սինթեզի գործընթաց, որի ընթացքում կառուցվածքային սպիտակուցները նորացվում են: Չափահաս մարդու օրգանիզմում օրական սինթեզվում է մինչև 400գ նոր սպիտակուց և նույնքան էլ քայքայվում է: Տարբեր օրգաններում սպիտակուցի նորացման արագությունը տարբեր է: Ամենամեծ արագությամբ նորացվում են լյարդի (լյարդի սպիտակուցների կեսը 5-1 օրում փոխարինվում է նորով), աղիքների, պլազմայի, ինչպես նաև այլ ներքին օրգանների սպիտակուցները, ավելի դանդաղ ուղեղի, սրտի, սեռական բջիջների և էլ ավելի դանդաղ' մկանների, մաշկի և հատկապես հենարանային հյուսվածքների (ջլերի, ոսկրերի, աճառների) բջիջների կազմության մեջ մտնող սպիտակուցները:
Նոր սպիտակուցների սինթեզի անհրաժեշտ պայմանը ամինաթթուների անընդհատ ներմուծումն է, որը օրգանիզմը իրականացնում է սպիտակուցային սննդի ընդունման միջոցով: Սպիտակուցային սննդի որակը որոշվում է նրա սպիտակուցների ամիեաթթվային կազմով: Սննդային սպիտակուցների ամինաթթուները ընդունված է բաժանել փոխարինելի և անփոխարինելի ամինաթթուների: Փոխարինելի ամինաթթուները կարող են սինթեզվել օրգանիզմում վերաամինացման ճանապարհով, իսկ անփոխարինելիները օրգանիզմում չեն սինթեզվում և անպայման պետք է ներմուծվեն սննդի հետ: Սարդու համար անփոխարինելի ամինաթթուներ են տրիպտոֆանը, լիզինը, մեթիոնինը, վալինը, լեյցինը, իզոլեյցինը, ֆենիլալանինը և տրեոնինը: Այն սպիտակուցները, որոնք պարունակում են բոլոր անփոխարինելի ամինաթթուները, կոչվում են կենսաբանորեն լիարժեք: Դրանց թվին են պատկանում առաջին հերթին կաթի, ձվի, ձկան, մսի սպիտակուցները: Բուսական սպիտակուցների մեծ մասը մարդու համար լիարժեք չեն: Դրա հետ կապված մարդու սնունդը պետք է պարունակի սպիտակուցի ոչ միայն անհրաժեշտ քանակ, այլև իր կազմում անպայման պետք է ունենա 30%-ից ոչ պակաս կենսաբանորեն բարձրարժեք, այսինքն կենդանական ծագման սպիտակուցներ: Գործնականորեն կարևոր է, որ երկու ոչ լիարժեք սպիտակուցներ, որոնցից մեկը չի պարունակում որոշ ամինաթթուներ, իսկ մյուսը այլ, միասին կարող են ապահովել օրգանիզմի պահանջները: Քանի որ ազոտ պարունակող միացությունների հիմնական աղբյուրը սպիտակուցներն են, ուստի սպիտակուցային սննդի քանակի գնահատականը կարելի է տալ ըստ ազոտային հաշվեկշռի:
Ազոտային հաշվեկշիռը իրենից ներկայացնում է օրվա ընթացքում սննդի սպիտակուցի յուրացման հետևանքով առաջացած և նույն ժամանակում օրգանիզմում սպիտակուցի քայքայման հետևանքով առաջացած ազոտի հարաբերությունը: Ազոտային հաշվեկշիռ = Յուրացված ազոտ (սննդի ազոտ-կղանքի ազոտ)/Մեզի ազոտ
Իմանալով յուրացված ազոտի քանակը` կարելի է հաշվարկել օրգանիզմ մտած սպիտակուցի քանակը: Սպիտակուցը պարունակում է միջինը 16% ազոտ, այսինքն`1գ ազոտը համապատասխանում է 6.25գ սպիտակուցի: Բազմապատկելով յուրացված ազոտի մեծությունը 6.25-ով, կարելի է որոշել օրգանիզմ ներմուծած սպիտակուցի քանակը: Նույն ձևով որոշում են սպիտակուցի օրական քայքայման մեծությունը: Ազոտային հաշվեկշիռը կարող է գտնվել հավասարակշռված վիճակում մոտավորապես 1, կարող է լինել դրական' 1-ից մեծ և բացասական' 1-ից փոքր: Ազոտային հավասարակշռության ժամանակ ներմուծված և արտադրված ազոտի քանակները հավասար են: Այն բավարար սպիտակուցային սննդի պայմաններում բնորոշում է չափահաս մարդու սպիտակուցային փոխանակության բնականոն ընթացք: Դրական ազոտային հաշվեկշիռը ցույց է տալիս սպիտակուցի կենսասինթեզի ուժեղացում,
սինթեզի պրոցեսների գերակշռում: Դիտվում է աճող օրգանիզմում, հղիության ժամանակ, ծանր հիվանդությունների ապաքինման շրջանում, մկանների զանգվածի մեծացմամբ ուղեկցվող լարված մարզումների ժամանակ: Բացասական ազոտային հաշվեկշիռը ցույց է տալիս հյուսվածքային սպիտակուցների քայքայման գործընթացների գերակշռում: Դիտվում է սպիտակուցային քաղցի, տենդային վիճակների ժամանակ: Սպիտակուցները օրգանիզմում քայքայվում են անընդհատ: Սպիտակուցի քայքայման աստիճանը կախված է սնման բնույթից: Սպիտակուցային քաղցի պայմաններում սպիտակուցի նվազագույն ծախսեր դիտվում են ածխաջրատներով սնվելու դեպքում: Այդ պայմաններում ազոտի արտազատությունը կարող է լինել 3-5 անգամ ավելի փոքր, քան լրիվ քաղցի ժամանակ: Ածխաջրերը այդ պարագայում կատարում են սպիտակուցները տնտեսող դեր:Բացասական ազոտային հաշվեկշիռ զարգանում է սննդի մեջ սպիտակուցի լրիվ բացակայության կամ անբավարար քանակի, կամ ոչ լիարժեք սպիտակուցներ պարունակող սննդի օգտագործման ժամամանակ, ինչպես նաև սննդի բնականոն ընդունման, սակայն նրա նկատմամբ պահանջների խիստ բարձրացման դեպքում: Բոլոր նման դեպքերում զարգանում է սպիտակուցային քաղց:
Սպիտակուցային քաղցի ժամանակ ճարպերի, ածխաջրերի, հանքային աղերի, ջրի և վիտամինների նույնիսկ բավականաչափ ընդունման դեպքերում տեղի է ունենում մարմնի զանգվածի հետզհետե մեծացող կորուստ, պայմանավորված նրանով, որ հյուսվածքային սպիտակուցների ծախսերը այդ պայմաններում չեն փոխհատուցվում սննդի սպիտակուցներով: Ուստի տևական սպիտակուցային քաղցը, ինչպես և լրիվ քաղցը, անխուսափելիորեն հանգեցնում են մահվան: Սպիտակուցային քաղցը առանձնապես ծանր են տանում աճող օրգանիզմները, որոնց մոտ այդ դեպքում տեղի ունի ոչ միայն մարմնի զանգվածի կորուստ, այլև աճի դադար, կապված բջջային կառույցների ձևավորման համար անհրաժեշտ կառուցողական նյութի անբավարարության հետ:
Սպիտակուցի փոխանակության կարգավորումը կատարվում է ինքնակարգավորման, նյարդային և հորմոնալ կարգավորման մեխանիզմներով: Նյութափոխանակության ինքնակարգավորումը կատարվում է բջջի և ենթաբջջային կառույցների մակարդակով: Այս կարգավորման հիմքում ընկած են նյութափոխանակության ռեակցիաները կատալիզող ֆերմենտների քանակի և ակտիվության փոփոխությունները: Ֆերմենտի սինթեզը գենետիկորեն ծրագրված է ԴՆԹ-ի համապատասխան կառույցում, սակայն այդ ծրագրի իրագործումը կախված է տվյալ ֆերմենտով կատալիզվող ռեակցիայի վերջնանյութերի խտությունից և կատարվում է հակադարձ բացասական կապերի սկզբունքով' վերջնանյութերի խտության բարձրացումը արգելակում է ֆերմենտի արտադրությունը, իսկ իջեցումը, ընդհակառակը, մակածում է այն: Այսպիսով, բջջում նյութերի խտությունը որոշում է քիմիական գործընթացների ուղղորդվածությունը:
«Բջջային ավտոմատիզմը» գտնվում է նյարդային և ներզատիչ համակարգերի կարգավորիչ վերահսկողության տակ: Նյարդային ազդեցությունն իրականանում է ինչպես ուղղակի նյարդային հաղորդչական ուղիներով, այնպես էլ միջնորդված' ներզատիչ համակարգի ֆունկցիոնալ վիճակը փոփոխելու ճանապարհով: Նյարդային կարգավորումը կատարվում է ԿՆՀ-ի կողմից' հիպոթալամուսի, ուղեղիկի, զոլավոր մարմնի և մեծ կիսագնդերի կեղևի մասնակցությամբ: Փորձառական ճանապարհով հաստատված է, որ հիպոթալամուսի և ուղեղիկի որոշ շրջանների խրոնիկական գրգռման ժամանակ (թրջած ֆիլտրի թղթի ապփկացիայով) ներքին օրգաններում սպիտակուցի սինթեզի խանգարման հետևանքով առաջանում են չլավացող խոցեր: Փորձառական և կլինիկական դիտողություններով հաստատված է, որ նյարդազերծված վերջույթի հյուսվածքներում առաջանում է սպիտակուցի փոխանակության խանգարում, հատկապես սպիտակուցի քայքայում, մկանային հյուսվածքի ապաճ' մկանային սպիտակուցների քանակի փոփոխության հաշվին:
Սպիտակուցային փոխանակության կարգավորման մեջ մեծ կիսագնդերի կեղևի մասնակցության մասին վկայում է հիպնոսի, ներշնչման, ինչպես նաև հոգեհուզական լարումների, բացասական հույզերի ազդեցությամբ սպիտակուցների փոխանակության խանգարումը, որն արտահայտվում է սպիտակուցների քայքայման ուժեղացումով, մարմնի զանգվածի փոքրացումով, ազոտային հաշվեկշռի բացասական խոտորումով:
Ուղեղի կեղևի հեռացումը առաջացնում է սպիտակուցի փոխանակության, հատկապես սինթեզի փոքրացում, որն արտահայտվում է կենդանիների աճի դանդաղումով, մարմնի զանգվածի կուտակման փոքրացումով:
Հորմոնային կարգավորումը կատարվում է մի շարք գեղձերի կողմից:
Հիպոֆիզի աճի հորմոնը թողնում է հզոր անաբոլիկ ազդեցություն: Աճի շրջանում այն խթանում է կմախքի աճը և բոլոր օրգանների զանգվածի մեծացումը: Չափահաս շրջանում ապահովում է սպիտակուցների նորացումը, սպիտակուցասինթեզային գործընթացները:
Ինսուլինը նույնպես թողնում է անաբոլիկ ազդեցություն ամինաթթուների, գլյուկոզայի և ճարպաթթուների նկատմամբ բջջաթաղանթի թափանցելիությունը մեծացնելու ճանապարհով:
Վահանագեղձի թիրեոիդային հորմոնները (թիրոքսին և տրիյոդթիրոնին) խթանում են սպիտակուցի սինթեզը, որի շնորհիվ ակտիվացնում են օրգանների և հյուսվածքների աճը, զարգացումը և տարբերակումը:
Գլյուկոկորտիկոիդները սպիտակուցի փոխանակության վրա թողնում են ընտրողական ազդեցություն` ավշային, մկանային և շարակցական հյուսվածքներում երանք ուժեղացնում են կատաբոլիզմը, իսկ լյարդում, ընդհակառակը, թողնում են անաբոլիկ ազդեցություն: Ադրենոկորտիկոտրոպ հորմոնը սպիտակուցի փոխանակության վրա իր ազդեցությամբ նման է գլյուկոկորտիկոիդներին:
Արական սեռական հորմոնները' անդրոգենները ուժեղ անստոլիկ են, սփռված ազդեցությամբ (կմախք, մկաններ, ներքին օրգաններ):
Իգական սեռական հորմոնները` էստրոգենները խթանում են սպիտակուցների սինթեզը միայն սեռական ոլորտի օրգաններում' արգանդում, ձվատար (ֆալոպյան) փողերում, կրծքագեղձերում, հեշտոցի էպիթելում: Այլ օրգանների սպիտակուցային փոխանակության վրա նրանք չեն ազդում:
Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am
Նյութի էլեկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին
