Պսիխոպաթիա

Պսիխոպաթիան անձի ախտաբանական խառնվածք է, որը բնորոշվում է հոգեկան ֆունկցիաների աններդաշնակությամբ և դրանով պայմանավորված՝ վարքի անհամապատասխանությամբ, կոնֆլիկտայնությամբ։ Ինչպես նշում է Գ. Շնայդերը, պսիխոպաթները կամ իրենք են տառապում իրենց բնավորության աննորմալությամբ, կամ էլ ուրիշներին են տառապանքի մատնում։ «Պսիխոպաթիա» տերմինի հոմանիշներն են «պաթոլագիական անձնավորություններ», «բնավորության անոմալիաներ», «պսիխոպաթ կոնստիտուցիաներ», իսկ ոմանք պսիխոպաթիաներն անվանում են բնավորության այլանդակություններ։

Հուզակամային անկայունությունը պսիխոպաթ բնավորության հիմնական գծերից է և ավելի է նպաստում կոնֆլիկտային իրավիճակների առաջացմանը։ Չնայած բանականությունը պսիխոպաթիայի դեպքում մնում է պահպանված, բայց բարձր ինտելեկտը (պսիխոպաթիաների շրջանում հանդիպում են նաև տաղանդավորներ) խանգարում է լիովին շտկել պսիխոպաթ բնավորությունը, և, ավելին, պսիխոպաթ մտածողությունը դառնում է կողմնակալ և միակողմանի (պսիխոպաթների աֆեկտիվ մտածողություն): Պսիխոպաթիայի ձևավորմանը մասնակցում են երկու գործոն, նյարդային համակարգի բնածին կենսաբանական անլիարժեքությունն ու արտաքին միջավայրի ազդեցությունը։

Վարքագծի այս կամ այն աննշան շեղումների առկայությունը չի կարող պսիխոպաթիայի ախտորոշման հիմք հանդիսանալ։ Նման դեպքերում նշվում է բնավորության գծերի շեշտվածության (բնավորության ակցենտուացիայի) մասին, որոնք նորմայի ծայրահեղ տարբերակներն են, երբ բնավորության առանձին գծերն չափից ավելի են ընդգծված։ Դրա հետևանքով դրսևորվում է ընտրողական խոցելիություն որոշ հոգեծին գրգիռների նկատմամբ, մինչդեռ այլ գրգիռների հանդեպ ի հայտ է գալիս լիակատար կայունություն։

«Շեշտավորված անձնավորություն» տերմինը առաջարկել է գերմանացի հոգեբույժ Կ. Լեոնհարդը (1968)՝ դասակարգելով շեշտավորվածության ձևերը։

Ա.Ե. Լիչկոն առաջարկել է «բնավորության շեշտվածություն» տերմինը և դրա դասակարգումը (1980)։ Շեշտվածությունը զարգանում է բնավորության ձևավորման շրջանում և հարթվում տարիքին զուգընթաց։ Շեշտվածության ժամանակ սոցիալական անհարմարվոդականությունը կամ լիովին բացակայում է կամ էլ լիովին անցողիկ է։ Պսիխոպաթիաներն անհրաժեշտ է տարբերել ինչպես նորմայի սահմաններում բնավորության անհատական տարբերակներից, այնպես էլ հոգեկան հիվանդություններից։

Պսիխոպաթիաներին, ի տարբերություն բնավորության անհատական տարբերակների, բնորոշ են հետևյալ առանձնահատկությունները.

1. Անձի ախտաբանական առանձնահատկությունների հարաբերական կայունություն, դրանց հետզարգացման չնչին հնարավորություններով.
2. Անձի հոգեախտաբանական առանձնահատկությունների ամբողջական արտահայտվածություն, երբ անձի ոչ թե առանձին գծերը, այլ ողջ հոգեկան կառուցվածքն է ախտաբանական։
3. Բնավորության ախտաբանական առանձնահատկությունների ամբողջական արտահայտվածություն, երբ խանգարվում է անձի վերաբերմունքը շրջապատի հանդեպ և համապատասխանաբար բնականոն փոխհարաբերությունները մարդկանց հետ։

Այս չափանիշներն արտացոլում են պսիխոպաթ անձնավորության ամենաընդհանուր, էական, բնութագրական առանձնահատկությունները և հիմնավորված են Պ.Բ. Գանուշկինի աշխատություններով։

Պսիխոպաթիաները պսիխոզներից տարբերվում են նրանով, որ վերջիններիս բնորոշ են հոգեկան գործունեության արտահայտված խանգարումների ախտանշաններն ու համախտանիշները, օրինակ զառանցանք, ցնորք, գիտակցության մթագնում և այլն։ Բացի այդ, փսիխոպաթիաները չունեն հիվանդության ընթացք, այսինքն հիվանդության սկիզբ, զարգացում, ելք, ավարտ։ Պսիխոպաթիան տվյալ անձնավորության ողջ կյանքի ընթացքում բնավորության տևական կայուն ախտաբանական վիճակ է։

Ներկայումս չկա պսիխոպաթիաների համընդհանուր դասակարգում։ Այս հարցում ամենից ավելի ճանաչված են Պ.Բ. Գանուշկինի, Գ. Շնայդերի, է. Կ. Կրեչմերի, Օ.Վ. Կերբիկովի աշխատությունները։ Նրանց կողմից նկարագրվել են փսիխոպաթիաների ավելի հաճախ դիտվող ձևերը։

Պսիխոպաթիաների տարածվածությունը։ Պսիխոպաթիաների տարածվածությունը կազմում է 10,3 - 13,5 %:

Պսիխոպաթիաների ձևերը: Պսիխոպաթիայի սկզբնական նշաններն արտահայտվում են մանկական և պատանեկան տարիքում, սակայն սեռական հասունացման շրջանում պսիխոպաթիկ հատկանիշները կարող են մեղմանալ կամ լրիվ անհետանալ (դեպսիխոպաթիզացում) կամ, ընդհակառակը, կտրուկ սրանալ ընդհուպ մինչև ծանր պսիխոպաթիայի ձևավորումը։

Առանձնացվում են պսիխոպաթիաների հետևյալ ձևերը։

Ասթենիկ պսիխոպաթները բնութագրվում են այնպիսի գծերով, ինչպիսիք են արագ առաջացող հոգնածությունը, զգայունությունը, տպավորվող լինելը։ Ասթենիկները չափազանց անվստահ են, ամաչկոտ, հեշտությամբ շփոթվում են, հուզվում։ Դրանք «միմոզանման» անձնավորություններ են, որոնց հունից կարող է հանել մտավոր և ֆիզիկական լարվածությունը, կոպտությունը, կյանքի դժվարությունը։ Վախենալով այդ ամենից նրանք խուսափում են լայն շփումներց, ձգտում ստվերում մնալ, դա անպաշտպան, խոցելի անձնավորության ինքնամփոփություն է։ Նրանք վախենում են առաջիկա դժվարություններից, վախենում են ծաղրի առարկա դառնալուց։

Ասթենիկ պսիխոպաթները հաճախ գանգատվում են վատ ինքնազգացողությունից, գլխացավերից, թուլությունից, սրտխփոցից, գլխապտույտից, ընկճված տրամադրությունից, բնորոշ են զարկերակային ճնշման տատանումները։ Վերոհիշյալ ասթենիկ բնույթի ախտանիշներն ավելի են արտահայտվում կյանքի ստերեոտիպի (բնակարանի, մասնագիտական գործունեության, աշխատավայրի) փոփոխությունների դեպքում, կենցաղի սովորական դրվածքի կարգավորումը, նպաստում է որոշակի հավասարակշռվւսծության հաստատմանը։

Պսիխասթենիկ պսիխոպաթները բնավորության շատ գծերով նմանվում են ասթենիկ պսիխոպաթներին, սակայն նրանց գլխավոր առանձնահատկությունը տագնապալից կասկածամտություն է։ Նրանք մանրազնին վերլուծության են ենթարկում ցանկացած արարք, գործողություն, խոսակցություն, ձեռնարկվող կամ ծրագրվող իրադարձություն։ Յուրաքանչյուր որոշում երկարատև քննարկվում է, «մշակվում», ընդունվում կամ հետաձգվում մեծ տատանումներից հետո։ Սեփական վարքի, ծրագրերի և դրանց իրականացման ճշտության վերաբերյալ մշտական կասկածները հաճախ անհաղթահարելի դժվարություններ են առաջացնում և պսիխասթենիկ անձնավորության կյանքը կատարյալ տառապանք դարձնում։

Ինքնավերլուծության հակումը նպաստում է անցյալի իրադարձությունների մշտական վերհիշմանը, սխալների փորփրմանն ու հայտնաբերմանը, ինքնանախատիքներին և ինքնախարազանմանը։ Դա էլ ավելի է նպաստում ինքնավստահության նվազմանը, որը դրդում է պսիխասթենիկներին մեկուսանալ ակտիվ կյանքից, անընդհատ խորհել, թե ինչ են իրենք անում և ինչ է կատարվում իրենց շուրջը։ Սա հանգեցնում է անպտուղ իմաստակման, «մտավոր որոճքի» (Պ. ժանե), չափազանց ուժեղացած ինքնաստուգման ձգտման։

Դեկոմպենսացիայի դեպքում առաջանում են տարբեր հիվանդագին վիճակներ (ծանր հիվանդության առաջացման երկյուղ), որոնք կարող են նպաստել հիպոխոնդրիկ համախտանիշի զարգացմանը։

Գրգռվող (էպիլեպտոիդ) պսիոպաթները ըստ Է.Կրեպելինի աչքի են ընկնում հուզական ուժեղ գրգռականությամբ։ Ամենաչնչին առիթը կարող է առաջացնել աֆեկտիվ արտահայտված գերզգայական ռեակցիա, լինի դա զայրույթ, վախ, ուրախություն, չարություն և այլն։ Երբեմն գերզգայական նոպաներն այնպիսի ուժգնության են հասնում, որ տեղի է ունենում գիտակցության մթագնում (ախտաբանական աֆեկտ) առաջանում է հոգեշարժական գրգռվածություն և կորչում է ըմբռնելու, տեղի ունեցածի համար հաշիվ տալու, իրենց գործողությունները ղեկավարելու ընդունակությունը։ Նման իրավիճակներում շրջապատի համար դառնում են վտանգավոր, նրանք կարող են կատարել զանազան ագրեսիվ արարքներ։ Չնայած նրանք բավականին ակտիվ են, սակայն կենսական դժվարությունների դեպքում, անհաջողությունների ժամանակ հեշտությամբ հուսահատվում են հաճախ դիմելով ինքնավնասումների, հակում ունեն դեպի ալկոհոլը, պերվերզիաները։

Որոշ դեպքերում 30-40 տարեկան հասակում բնավորության պսիխոպաթային գծերը հարթվում են, այլ դեպքերում անբարենպաստ սոցիալական գործոնների պայմաններում, առաջանում է սոցիալական լրիվ դեգադապտացիա։

Հիպերթիմիկ պսիխոպաթները բնութագրվում են մշտապես բարձր տրամադրությամբ, լավ իրքնագգացողությամբ։ Նրանք անհոգ, բարեսիրտ մարդիկ են, աչքի են ընկնում ակտիվությամբ, գործունյա են և ձեռներեց։ Նրանք շարժուն են և շատախոս, հակված են գերագնահատելու իրենց անձն ու հնարավորությունները, սակայն մի փոքր մակերեսային են, շուտ ոգևորվող ինչպես անձնական կյանքում, այնպես էլ աշխատանքում։ Աչքի են ընկնում ճարպկությամբ, հեշտ են հասնում իրենց նպատակներին, վայելում կյանքի բարիքները։ Սակայն չափից ավելի ինքնավստահությունը, առաջնության հասնելու ձգտումը, մշտական հուգական գերակտիվությունը հաճախ կոնֆլիկտային իրավիճակներ են ստեղծում։ Դյուրագրգիռ լինելով հիպերթիմիկները նույնքան արագ էլ հանդարտվում են, բայց ընդհանուր առմամբ հարմարվում են մարդկանց, կոլեկտիվի հետ։ Նրանք հաճախ իրենց «շրջապատի ոգին» են, լավ, համարձակ կազմակերպիչներ, երբեմն դիմում են խիզախման (ռիսկի), որը հաճախ տարբեր պատահարների է հասցնում։ Ստեղծելով աղմուկ ու իրարանցում նրանք մշտապես ինչ-որ իրադարձությունների կենտրոնում են, գիտեն բոլոր նորությունները, մասնակցում են բոլոր ձեռնարկումներին, բայց այս ամենը հաճախ անցողիկ բնույթ է կրում։ Նրանց կյանքը պայծառ է, բայց առանց խոր հետաքրքրությունների և մտերմությունների։

Հիպոթիմիկ պսիխոպաթները (դիսթիմիկները) աչքի են ընկնում տրամադրության մշտական ընկճված երանգով։ Նրանք «բնածին հոռետեսներ են» (ըստ Պ.Բ. Գանուշկինի), մեղմ, փափկասիրտ, սիրալիր մարդիկ, շատ բարեսիրտ են ու նրբազգաց։ Հիպոթիմիկները մշտապես տանջվում են անլիարժեքության, ոչնչության զգացումից, իրենց համարում անընդունակ, անպետք, անընդհատ զբաղվում են ինքնանվաստացմամբ։ Նրանք կյանքից ոչ մի լավ բան չեն սպասում, անհաջողությունների, դժբախտությունների, անկարգությունների համար առաջին հերթին իրենց են մեղադրում, և եթե նույնիսկ ընտանիքի, ընկերների ներկայությամբ ուրախ են, դա միայն արհեստական դիմակ է։ Երբեմն ընկճված տրամադրության ֆոնի վրա դիտվում են բազմաթիվ հիպոխոնդրիկ գանգատներ։ Պսիխոթերապևտիկ զրույցները բարենպաստ ազդեցություն են թողնում, սակայն միայն կարճ ժամանակով։

Հիսթերիկ պսիխոպաթները հիմնականում ղեկավարվում են ամեն գնով շրջապատի ուշադրության կենտրոնում գտնվելու ձգտմամբ։ Այդ ձգտումն արտահայտվում է ամեն ինչում, արտաքին տեսքում, որը կրում է վառ, աչքի զարնող բնույթ (դիմահարդարություն, սանրվածք, հագնվելու ոճ), արտասովոր արաքներում, դիմաշարժության, շարժուձևի, խոսքի մեջ։ Ամեն ինչ նախանշված է արտաքին ազդեցության համար պայմանավորված «ճանաչման արժանանալու ծարավով»։ Դիտվում է բնավորության ծայրահեղ անկայունություն, փոփոխականություն։ Նրանց կարծիքները, վարքը, զգացմունքները կախված են իրավիճակից։

Հիսթերիկները ձգտում են երևալ ավելին, քան իրականում կան (Յասպերս), երբեմն դիմում են կեղծ վկայությունների, ինքնազրպարտման ամեն գնով իրենց նշանակությունը, առաջատար դերը ցույց տալու նպատակով։ Նրանց ձեռնարկած ինքնասպանության շինծու փորձերը, որոնք երբեմն ճակատագրական են դառնում, նույն նպատակին են ծառայում։ Ոմանք ձգտում են ընդգծել իրենց հիվանդությունների անսովորությունը, որոնց ընթացքում փորձում են ցուցադրել անտանելի տառապանքները հաղթահարելու ճիգերը (հիսթերիկ նոպաներ, համրություն, կուրություն, ոտքի վրա կանգնելու և քայլելու անկարողություն, անդամալուծություն, աղիքային անանցանելություն, շնչառության խանգարում և այլն)։ Հիսթերիկ պսիխոպաթների մոտ բացակայում են հստակ սահմանները երևակայության և իրականության, ֆանտազիայի և ռեալության միջև։ Դրանից բխում է երևակայամոլության, ստելու հակումը, ախտաբանական ստախոսությունը («պսևդոլոգիա ֆանտաստիկա»), երբ ցանկալին ներկայացվում է որպես իրականություն։ Այդ կարգի պսիխոպաթներն այնքան են ընտելանում իրենց իսկ երևակայության արգասիք հանդիսացող իրավիճակներին, որ իրենք էլ են սկսում հավատալ դրանց։

Անբարենպաստ իրադրության ազդեցությամբ հիսթերիկ պսիխոպաթների շրջ

անում առաջանում են նևրոզներ, դաշտանադադարի շրջանում հաճախ սրվում են բնավորության ախտաբանական գծերը։ Սոցիալական լավ պայմաններում հնարավոր է տևական կոմպենսացիա։

Անկայուն պսիխոպաթներն անկամ, թույլ բնավորության տեր մարդիկ են, հեշտությամբ ընկնում են շրջապատի ազդեցության տակ, ընկերների կամքին են ենթարկվում, հեշտ և արագ ընդօրինակում են ուրիշներին։ Նրանք չունեն խոր գիտելիքներ, չեն հաստատում ամուր մտերմական կապեր, մի խմբից հեշտությամբ անցնում են մյուսին, առանց երկմտանքի փոխում են որոշումներն ու նպատակները։ Դպրոցում վատ են սովորում, չնայած մտավոր ունակությունները կարող են վատ չլինել։ Նույն տեղում երկար չեն աշխատում պարապուրդների և աշխատանքային կարգապահության խախտումների հետևանքով։ Նրանք փնտրում են հաճույքներ և թեթև կյանք, զբաղվում հարբեցողությամբ, մոլեխաղերով, օգտագործում թմրանյութեր, վարում անկանոն ապրելակերպ ստեղծելով պատահական կապեր, քանի որ տանել չեն կարողանում միայնությունը։ Անուշադրության մատնվելով «անկայուններն» աստիճանաբար գլորվում են կյանքի «անդունդը»։ Իսկ բարենպաստ սոցիալկան պայմանները հարազատների հոգատարությունն ու վերահսկելը, նրանց սահմանած խիստ ռեժիմը նպաստում են զգալի կոմպենսացիային։