Լեյկոզներ

Լեյկոզները արյունաստեղծ համակարգի չարորակ ուռուցքային հիվանդություններ են, բնորոշվում են ոսկրածուծի առաջնային ախտահարումով, ծայրամասային արյան և տարբեր օրգան-համակարգերի հետագա ընդգրկումով:

Ախտաբանությունը
Քանի որ արյունը օրգանիզմի հիմնական տրանսպորտային համակարգն է և արյունաստեղծ բջիջները նորմայում են գտնվում ոչ միայն ոսկրածուծում, լիմֆատիկ հանգույցներում և փայծաղում, այլ նաև ծայրամասային արյան մեջ, ուռուցքային կազմափոխված բջիջներն էլ են պահպանում իրենց նախորդողներին բնորոշ տեղաշարժվելու ունակությունը՝ տարածվելով ամբողջ օրգանիզմով: Լեյկոզների այս յուրահատուկ առանձնահատկությունը բերում է նրան, որ կլինիկական և անատոմիական պատկերը ի սկզբանե ստեղծում է սիստեմային ախտահարման պատկեր: Ներկայունս, բազմաթիվ հետազոտությունների արդյունքում ապացուցված է, որ ամբողջ ուռուցքային զանգվածը մեկ մուտացիայի ենթարկված բջջի սերունդ է, այսինքն ապացուցված է լեյկոզների և, առհասարակ, բոլոր ուռուցքների կլոնային բնույթը:

Բոլոր չարորակ ուռուցքները, այդ թվում լեյկոզները, իրենց աճի, զարգացման ընթացքում կրում են մի շարք անվերադարձ փոփոխություններ, որոնք կապ չունեն ոչ ուռուցքի աճի արագության, ոչ էլ նրա մեծության հետ: Ուռուցքային պրոգրեսիան կարող է լինել ինչպես ակնհայտ, այնպես էլ անախտանշան /ծածկընթաց/ ուռուցքներում: Ուռուցքի կլինիկական դրսևորումը կարող է լինել ուռուցքային պրոգրեսիայի ցանկացած շրջանում: Լեյկոզները կարող են հաջորդաբար անցնել ուռուցքային պրոգրեսիայի տարբեր փուլերը, բայց երբեմն հիվանդությունը սկսվում է վերջնական փուլին բնորոշ նշաններով՝ նորմալ արյունաստեղծ բողբոջների ընկճվածությամբ, տարբեր օրգաններում բլաստ բջիջներից կազմված ուռուցքային կուտակումներով (ներսփռումով), տարվող բուժման նկատմամբ կայունությամբ:

Լեյկոզները իրենց զարգացման մեջ անցնում են երկու շրջան՝ մոնոկլոնալ՝  բարորակ և պոլիկլոնալ՝ չարորակ: Անցումը մեկ շրջանից մյուսին միևնույն հաճախականությամբ և նույն ժամանակաշրջանում տեղի չի ունենում: Արյան ուռուցքների չարորակ և բարորակ ստորաբաժանման չափորոշիչն է հանդիսանում ուռուցքային պրոգրեսիայի առկայությունը կամ բացակայությունը: Չարորակ ուռուցքներին բնորոշ է կլինիկական բազմազանությունը, իսկ բարորակ ուռուցքներին՝  միալար ընթացքը: Առաջին շրջանում լեյկոզի առաջացումը սկսվում է արյունաստեղծ համակարգի ցողունային բջջի մուտացիայից, որի հետևանքով բջիջը սկսվում է արագ բազմանալ և տալ նոր սերունդ՝ կլոն: Այս շրջանում ուռուցքը բաղկացած է պոլիմորֆիզմից և ատիպիզմից զուրկ բջիջներից, որոնք դեռևս պահպանում են իրենց տարբերակվելու ունակությունը: Օրգաններում, հյուսվածքներում չկան մետաստազներ: Առաջնայւին լեյկոզային կլոնը որոշ ժամանակ գոյակցում է նորմալ կլոնի հետ, սակայն գերազանցելով աճի արագությունը աստիճանաբար սկսում է դուրս մղել նորմալ կլոնը: Մուտացիայի ենթարկված բջիջի սերունդը բջջի գենոմի անկայունության հետևանքով ենթակա է կրկնակի մուտացիաների, որի հետևանքով ի հայտ են գալիս նոր ենթակլոններ, ուռուցքը թևակոխում է իր զարգացման երկրորդ շրջանը: Այս շրջանւմ ուռուցքը զարգանում է ուռուցքային պրոգրեսիայի օրենքներով:

Լեյկոզների ախտածնության մեջ մեծ դեր է տրվում ապոպտոզի ընթացքին: Ապոպտոզը բջջի ժառանգական ծրագրավորված մահն է: Ապոպտոզի խնդիրն է ազատվել ծերացած բջիջներից կամ բջիջների ավելցուկից, նաև այն բջիջներից, որոնց ժառանգական նյութը վնասված է կամ խանգարված է տարբերակումը: Ներկայումս հայտնի են բազմաթիվ գեներ, որոնք կանոնակարգում են ապոպտոզի մեխանիզմը: Գոյություն ունի գեների մի համակարգ, որը դրդում է ապոպտոզը և մի համակարգ էլ, որը արգելակում է այն: Օրինակ, նորմալ p53 գենը ապահովում է իոնիզացնող ճառագայթներից, ցիտոստատիկներից վնասված բջիջների ապոպտոզը, իսկ մուտացիայի ենթարկված գենը չի կարողանում իրականացնել այն: Հակառակ ազդեցությամբ օժտված bcl-2 գենը ընկճում է ապոպտոզի գործընթացը: Նույնատիպ ազդեցությամբ է օժտված BCL/ABL քիմերային գենը, որը առաջանում է քրոնիկ միելոլեյկոզի ժամանակ 9 և 22 քրոմոսոմների փոխադարձ տեղափոխման արդյունքում: Ուռուցքային բջիջները այս հիվանդության ժամանակ հազվագյուտ են կիսվում, բայց երկար են ապրում, դրանով ապահովելով իրենց քանակական գերակշռությունը նորմալ արյունաստեղծ բջիջների նկատմամբ:

Լեյկոզների ախտաբանության հաջորդ մեխանիզմը դա հակաուռուցքային իմունիտետի խանգարումներն են: Հայտնի է, որ օրգանիզմում մշտապես տեղի է ունենում բջիջների մուտացիա, սակայն մուտացիայի ենթարկված բջիջները իմուն համակարգի կողմից ճանաչվում են որպես օտար և ոչնչացվում են: Լեյկոզների դեպքում իմուն համակարգը խանգարված է և մուտացիայի ենթարկված բջիջները չեն ոչնչացվում: Բացի դրանից, իմուն համակարգի խանգարումները նպաստում են ինֆեկցիոն և աուտոիմուն բարդությունների առաջացմանը: Արագ բազմացող կլոնը ընկճում է ոսկրածուծում էրիթրոցիտար և մեգակարիոցիտար ծիլերը, ինչը բերում է կարևորագույն կլինիկական համախտանիշների՝ սակավարյունային և արյունահոսական երևույթների առաջացմանը, չնայած պետք է նշել, որ ոսկրածուծում ուռուցքի ծավալի և նորմալ բողբոջների ճնշվածության միջև չկա ուղիղ համեմատական կապ: Հավանական է գոյություն ունեն ոսկրածուծի նորմալ ծիլերի ընկճման ևս այլ մեխանիզմներ: Նորմայում քրոմոսոմային ինքնաբուխ վնասվածքները վերականգնման են ենթարկվում էնդո և էկզոնուկլեազների շնորհիվ, սակայն քիմիական, իոնիզացնող ճառագայթներից առաջացած քրոմոսոմային վնասվածքները բազմաթիվ անգամ գերակշռում են ինքնաբուխ առաջացած վնասվածքներին և վերականգնման մեխանիզմը այդպիսի դեպքերում դառնում է անբավարար և նպաստում է ուռուցքների զարգացմանը:

Ախտածագումը  
Իոնիզացնող ճառագայթների դերը քրոնիկական միելոլեյկոզների, լիմֆոսարկոմաների և միելոմային հիվանդության հաճախականության բարձրացման գործում ապացուցված է Հիրոսիմայում և Նագասակիում ատոմային ռումբի պայթյունի, Չեռնոբիլի ատոմակայանի վթարի, ինչպես նաև բուժական նպատակներով օգտագործվող իոնիզացնող ճառագայթների հետևանքների ուսումնասիրություններից հետո: Միանվագ մինիմալ դոզան, որը բերում է լեյկոզների հաճախականության կրկնապատկմանը կազմում է 20 – 40 ռադ: Լեյկոզածնության մեջ որոշակի դեր են խաղում քիմիական մուտագենները, որոնցից առաջնահերթ դերը պատկանում է բենզոլին և արոմատիկ ածխաջրատներին: Բենզոլը լայնորեն օգտագործվում է արդյունաբերության մեջ: Բենզոլի քրոնիկական ազդեցությունը իր տեղն ունի նաև երկարատև ծխողների մոտ: Օրեկան 40 սիգարետ և ավելի ծխողների մոտ հայտնաբերված են տարբեր քրոմոսոմային անոմալիաներ՝ 16-րդ քրոմոսոմի ինվերսիա, 8-րդ քրոմոսոմի տրիսոմիա և այլն: Ծխողները օրեկան 2 մգ բենզոլ են ներշնչում: Տարեկան 20 և ավելի տուփ ծխողների մոտ սուր միելոբլաստ լեյկոզով հիվանդացության վտանգը 3-4 անգամ գերակշռում է հսկիչ խմբի հետ համեմատած: Ծխախոտի ծուխը պարունակում է ոչ միայն բենզոլ, այլ նաև ուրետան, նիտրոզամիններ, ռադիոակտիվ բաղկացուցիչներ: Քիմիական մուտագեններ են համարվում նաև պեստիցիդները, ինսեկտիցիդները, նավթամթերքները:

Լեյկոզածին հատկությամբ օժտված են նաև ցիտոստատիկ դեղամիջոցները՝ մուստարգենը, ցիկլոֆոսֆանը, լեյկերանը, ազատիոպրինը, մետոտրեքսատը, էտոպոզիդը և այլն: Հոջկինի լիմֆոմայով հիվանդների մոտ, որոնք միաժամանկ ստացել են մուստարգեն և ճառագայթում, խթանված լեյկոզները 100 անգամ ավելի հաճախ են հանդիպում, քան այն խմբում, որտեղ մուստարգենը և ճառագայթումը կիրառվել են մեկ ամիս ընդմիջումով: Լեյկոզների առաջացման մեջ վիրուսների դերը ապապցուցված է խոշոր եղջերավոր անասունների, թռչունների, մկների, առնետների մոտ: Մարդկանց մոտ ներկայումս Էպշտեյն - Բարի վիրուսը համարում են Բերկիտի լիմֆոմայի առաջացման պատճառ,  իսկ HTLV (human T – cell limphotropik virus)՝ T-բջջային լեյկոզ /լիմֆոմայի/: Վերջիններս հիմնականում հանդիպում են Ճապոնիայում և Կարիբյան ծովի շրջանում: Հաստատված է, որ ռետրովիրուսների գենոմում կան որոշ առանձնահատուկ գեներ, որոնք նորմալ արյունաստեղծ բջիջները վերածում են լեյկոզայինների: Մարդկանց նորմալ բջիջների որոշ գեներ, որոնք կատարում են կենսական կարևոր ֆունկցիաներ, նման են վիրուսների գեներին և վիրուսների հետ փոխազդեցության մեջ մտնելուց հետո դառնում են օնկոգեն, որոնցում տեղի են ունենում կետավոր մուտացիաներ, քրոմոսոմային խաթարումներ, նրանց անվանում են պրոտոօնկոգեններ: Վերջիններս ինչ–ինչ պատճառներից ակտիվանում են և բջիջին են թելադրում իրենց կամքը, խաթարելով բազմացման և տարբերակման գործընթացները: Ակնհայտ է գենետիկ վնասվածքների, գենետիկ նախատրամադրվածության նպաստավոր դերը լեյկոզների առաջացման գործում: Դաունի հիվանդությամբ տառապող անձիք /21–րդ քրոմոսոմի մուտացիա/ սուր միելոբլաստ լեյկոզվով 20 անգամ ավելի հաճախ են հիվանդանում, քան առողջները: Իմուն համակարգի ժառանգական խանգարումների ժամանակ բարձր է լիմֆոպրոլիֆերատիվ հիվանդությունների հաճախականությունը: Քրոնիկական լիմֆոլեյկոզը և լիմֆոցիտոմաները հազվադեպ են հանդիպում թուրք էթնիկ խմբերի մոտ, հաճախ են հանդիպում արևելաեվրոպական հրեաների մոտ: Ժառանգական նեյտրոպենիաները նախատրամադրում են սուր միելոբլաստ լեյկոզների և քրոնիկական միելոլեյկոզների առաջացմանը:

Դասակարգումը
Լեյկոզների դասակարգման հիմքում ընկած է ուռուցքային բջիջների ձևաբանական, բջջաքիմիական, հյուսվածքաքիմիական առանձնահատկությունները: Սուր լեյկոզների դեպքում ուռուցքային սուբստրարի բջիջները ներկայացված են բլաստ բջիջներով, որոնք կորցրել են իրենց հետագա տարբերակվելու հատկությունը: Բլաստ բջիջների բջջաձևաբանական, բջջաքիմիական առանձնահատկություններից ելնելով սուր լեյկոզները բաժանվում են սուր լիմֆոբլաստային և  ոչ լիմֆոբլաստային լեյկոզների: Քրոնիկական լեյկոզներին պատկանում են այն ձևերը, որոնց ժամանակ ուռուցքի ախտաձևաբանական սուբստրարը կազմված է համեմատաբար հասուն, տարբերակման որոշակի մակարդակի հասած բջիջներից: Քրոնիկական լեյկոզները բաժանվում են լիմֆոպրոլիֆերատիվ և միելոպրոլիֆերատիվ ձևերի՝ կախված թե ոսկրածուծի որ բողբոջն է ընդգրկված:

Քրոնիկական միելոպրոլիֆերատիվ հիվանդությունների շարքին պատկանում են.
1.    Քրոնիկական միելոլեյկոզը
2.    Օստեոմիելոսկլերոզ և միելոֆիբրոզ
3.    Քրոնիկական մեգակարիոցիտար լեյկոզը
4.    Էրիթրեմիան

Քրոնիկական լիմֆոպրոլիֆերատիվ հիվանդությունների շարքին պատկանում են.
1. Քրոնիկական լիմֆոլեյկոզը
2. Թարթչաբջջային լեյկոզը
3. Միելոմային հիվանդությունը
4. Վալդենստրեմի մակրոգլոբուլինեմիան
5. Հոջկինի լիմֆոման
6. Ոչ հոջկինյան լիմֆոմաները

Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝