Կնոջ վերարտադրողական համակարգի անատոմիան և ֆիզիոլոգիան կախված է կյանքի զարգացման փուլերից։ Իգական օրգանիզմի զարգացման փուլերն են. անտենատալ (ներարգանդային) շրջան, նորածնային շրջան (ծնվելուց հետո մինչև 28 օրականը), մանկության շրջան (մինչև 8 տարին), սեռական հասունացման կամ արբունքային (պուբերտատային) շրջան (9 -18 տարեկանը), սեռական հասունության կամ վերարտադրողական շրջան (19-40 տարեկանը), նախադաշտանադադարի շրջան (41 տարեկանից մինչև դաշտանադադարը), հետդաշտանային շրջան (դաշտանի կայուն դադարից հետո)
Անտենատալ շրջան.
Սաղմային (էմբրիոնալ) զարգացման ընթացքում առաջինը ձևավորվում են սեռական գեղձերը (ներարգանդային կյանքի 3-4 շաբաթից սկսած)։ Սաղմի զարգացման 6-7 շաբաթներում ավարտվում է գոնադների ձևավորման ինդիֆերենտ (չտարբերակված) փուլը։ 8 -10 շաբաթներից սկսվում է կանացի գոնադների ձևավորումը։ 20-րդ շաբաթվա ընթացքում պտղի ձվարաններում ձևավորվում են (նախնական) պրիմորդիալ ֆոլիկուլները, որոնք իրենցից ներկայացնում են էպիթելի խտացված բջիջներով շրջապատված օվօցիտը։ 25-րդ շաբաթվա ընթացքում առաջանում է ձվարանի սպիտակուցային թաղանթը։ 31 –32-րդ շաբաթների ընթացքում տարբերակվում են ֆոլիկուլի ներքին թաղանթի հատիկավոր բջիջները։ 37-38-րդ շաբաթների ընթացքում աճում է խոռոչային և հասունացող ֆոլիկուլների քանակը։ Նորածնի ծնվելու պահին ձվարանները մորֆոլոգիապես ձևավորված են։ Արգանդափողերը, արգանդը և հեշտոցի վերին մեկ երրորդը սկզբնավորվում են պարամեզոնեֆրալ ծորաններից։ էմբրիոնի զարգացման 5-6-րդ շաբաթում սկսվում է արգանդափողերի զարգացումը։ 13-14-րդ շաբաթների ընթացքում կազմավորվում է արգանդը՝ պարամեզոնեֆրալ ծորանների դիստալ բաժինների միաձուլման միջոցով։ Սկզբում արգանդը եղջերավոր է, հետագայում թամբի տեսք ունի, որը հաճախ պահպանվում է մինչև ծնվելու պահը։ 16-20-րդ շաբաթների ընթացքում տարբերակվում է արգանդի վզիկը, 40-րդ շաբաթում այն կազմում է արգանդի երկարության 2/3 մասը։ 18-րդ շաբաթվա ընթացքում բացահայտվում է չդիֆերենցված էնդոմետրիումը, պտղի անտենատալ զարգացման 24-րդ շաբաթվա ընթացքում ի հայտ են գալիս գեղձերի հիմքերը։ Արտաքին սեռական օրգանները սաղմի 4-7 շաբաթվա ընթացքում կրում են ինդիֆերենտ բնույթ և մինչև 16-րդ շաբաթը գործնականում չեն փոփոխվում։ 17-րդ շաբաթից սկսած զարգանում են սեռական շուրթերը։ 24-25-րդ շաբաթների ընթացքում հստակ որոշվում է կուսաթաղանթը Անտենատալ շրջանի 8-9-րդ շաբաթների ընթացքում ակտիվանում է ադենոհիպոֆիզի սեկրետոր գործունեությունը՝ ՖԽՀ և ԼՀ հայտնաբերվում են հիպոֆիզում, պտղի արյան մեջ և չնչին քանակությամբ ամնիոտիկ հեղուկում։ Այդ շրջանում հայտնաբերվում է նաև հիպոթալամիկ ռելիզինգ գործոնը։ 10-13-րդ շաբաթների ընթացքում հայտնվում են նեյրոտրանսմիտները։ 19-րդ շաբաթից սկսած սկսվում է պրոլակտինի արտադրությունը ադենոցիտներով։
Նորածնային շրջան.
Վերարտադրողական համակարգի մորֆոլոգիական առանձնահատկությունները, որոնք նկատվում են ծնվելուց հետո 10 օրվա ընթացքում, հիմք են հանդիսանում նորածնային շրջանը առանձնացնելու համար։
Նորածնի սեռական օրգաններում և կաթնագեղձերում հայտնաբերվում են էստրոգենային ազդեցության նշանները. հեշտոցի լորձաթաղանթի էպիթելը բաղկացած է 30-40 շերտերից և պարունակում է համեմատաբար բարձր կարիոպիկնոտիկ ինդեքսով բջիջներ, վզիկային խողովակը լցված է թանձր լորձով, էնդոմետրիումի մեջ հայտնաբերվում են պրոլիֆերատիվ և անգամ սեկրետոր ձևափոխություններ, նորածին աղջիկների 3%-ի մոտ տեղի է ունենում էնդոմետրիումի դեսկվամացիա, 25%-ի մոտ՝ հեշտոցային քսուքներում հայտնաբերվում են անփոփոխ էրիթրոցիտներ, հաճախ տեղի է ունենում կաթնագեղձերի մեծացում։
Համաձայն ժամանակակից պատկերացումներին էստրոգենային ազդեցության բնույթը նշված ժամանակահատվածում բացատրվում է ելնելով հետևյալից.
- պտղի ներարգանդային զարգացման ավարտին մայրական էստրոգենների բարձր մակարդակը արգելակում է պտղային (ֆետալ) հիպոֆիզի գոնադոտրոպինների արտադրությունը
- մոր էստրոգենների կտրուկ անկումը նորածնի օրգանիզմում խթանում է ՖԽՀ և ԼՀ հորմոնների արտադրությունը աղջկա ադենոհիպոֆիզում, ինչն ապահովում է նրա ձվարանների ֆունկցիայի կարճատև բարձրացումը։
Նորածնի կյանքի 10-րդ օրից սկսած էստրոգենային ազդեցության երևույթները վերանում են։
Մանկության շրջանը բնորոշվում է վերարտադրողական համակարգի ցածր ֆունկցիոնալ ակտիվությամբ. էստրադիոլի սեկրեցիան աննշան է, ֆոլիկուլների հասունացումը հազվադեպ է տեղի ունենում, հիպոթալամիկ ռելիզինգ գործոնի արտադրությունը մշտական չէ, ենթահամակարգերի միջև եղած ռեցեպտորային կապերը զարգացած չեն, նեյրոտրանսմիտերների սեկրեցիան սակավ է։
Սեռական հասունության շրջան. Այս շրջանի ընթացքում (8-18 տարեկան) տեղի է ունենում ոչ միայն վերարտադրողական համակարգի հասունացումը, այլև ավարտվում է կնոջ օրգանիզմի ֆիզիկական զարգացումը՝ հասակի աճն ըստ երկարության, խողովակավոր ոսկրերի աճի գոտիների ոսկրացում, ձևավորվում է մարմնի կազմվածքը, տեղի է ունենում ճարպային ու մկանային հյուսվածքների բաշխումը ըստ կանացի տիպի։ Հիպոթալամուսային կառուցվածքների հասունության աստիճանին համաձայն տարբերակում են հիպոթալամուս-հիպոֆիզ-ձվարանային համակարգում՝ սեռական հասունացման երեք շրջան։ Առաջին (պրեպուբերտատային) շրջան (8-9 տարեկան)՝ բնորոշվում է գոնադոտրոպինների սեկրեցիայի ուժեղացմամբ առանձին ացիկլիկ արտամղման ձևով, էստրոգենների սինթեզը ցածր է, նկատվում է մարմնի հասակի աճի "թռիչք", ի հայտ են գալիս մարմնի կազմավորման ֆեմինիզացիայի առաջին նշանները։ Ազդրերը կլորանում են ճարպային հյուսվածքի քանակի աճի և վերաբաշխման հաշվին սկսվում է կանացի կոնքի ձևավորումը էպիթելի շերտերի քանակը հեշտոցի լորձաթաղանթում աճում է, առաջանում են միջանկյալ տեսակի բջիջներ։ Երկրորդ շրջան՝ (10-13 տարեկան) պուբերտատային շրջանի առաջին փուլից տարբերվում է հորմոնների օրական պարբերականության ձևավորմամբ և ԳՏՌԳ, ՖԽՀ և ԼՀ-ի արտադրության աճով, որոնց ազդեցությամբ մեծանում է ձվարանների հորմոնների սինթեզը։ Բարձրանում է վերարտադրողական համակարգի բոլոր շղթաների ռեցեպտոր ապարատի զգայունությունը։ էստրոգենների որոշակի մակարդակին հասնելուց հետո առաջանում է գոնադոտրոպինների հզոր արտամղում, որն իր հերթին ավարտում է ֆոլիկուլի հասունացման ընթացքը և խթանում է օվուլյացիան։ Սկսվում է կաթնագեղձերի մեծացումը, ցայլքի մազակալումը, փոփոխվում է հեշտոցի ֆլորան, առաջանում են լակտոբացիլները։ Այս շրջանն ավարտվում է առաջին դաշտանով՝ մենարխե, որը ժամանակով համընկնում է մարմնի արագ աճի ավարտի հետ։ Երրորդ շրջան՝ պուբերտատային շրջանի երրորդ փուլ (14-18 տարեկան)՝ բնորոշվում է ԳՏՌԳ-ի արտադրման հաստատուն ռիթմի սահմանումով, ՖԽՀ-ի և ԼՀ-ի բարձր օվուլյատոր արտամղմամբ, դրանց բազալ մոնոտոն սեկրեցիայի ֆոնի վրա։ Գոյություն ունեցող բացասական հակադարձ կապի հետ մեկտեղ ձևավորվում է դրական հակադարձ կապ։ Ավարտվում են կաթնագեղձերի զարգացումը և սեռական մազակալումը, մարմնի աճը, վերջնականապես ձևավորվում է կանացի կոնքը, դաշտանային ցիկլը դառնում է օվուլյատոր բնույթի։
Ձվազատումը (օվուլյացիան) իրենից ներկայացնում է սեռական հասունության գագաթնակետը, սակայն դեռ չի նշանակում սեռական լիակատար հասունություն, որը կգա 16-19 տարեկան հասակում։ Սեռական հասունությունը՝ դա ոչ միայն վերարտադրողական համակարգի ձևավորման ավարտն է, այլև կնոջ ողջ օրգանիզմինը, որը նախապատրաստված է բեղմնավորման, հղիության, ծննդաբերելու և նորածնի կերակրելու համար։
Աեռահասունության շրջան (19-40 տարեկան).
Այս շրջանի առանձնահատկություններն ի հայտ են գալիս վերարտադրողական համակարգի հատուկ մորֆոֆունկցիոնալ ձևավորումներում, որոնք նկարագրված են "Դաշտանային ցիկլի նյարդահումորալ կարգավորում" բաժնում։
Նախադաշտանադադարային (կլիմակտերիկ) շրջան և հետդաշտանադադար
Նախադաշտանադադարային շրջանը սկսվում է 41 տարեկանից սկսած մինչև դաշտանադադարը և միջինում տևում է 50,8+2,1 տարի։ Նշված ժամանակահատվածում տեղի է ունենում սեռական գեղձերի ֆունկցիայի մարում, որի հիմքում ընկած են հիպոթալամուս-հիպոֆիզ-ձվարանային համակարգի ռեցեպտոր կապերի խանգարումները։ Նախադաշտանադադարին հատկանշական է դաշտանի ռիթմի և տևողության փո-փոխությունը, ինչպես նաև դաշտանային արյան կորստի ծավալը։ Դաշտանները դառնում են սակավ (հիպոմենոռեա), դրանց տևողությունը կրճատվում է (օլիգոմենոռեա), աճում դաշտանների միջև ընկած ժամանակահատվածը (օպսոմենոռեա)։
Պայմանականորեն տարբերակում են նախադաշտանադադարի հետևյալ փուլերը։ 
- հիպոլյուտեինային՝ կլինիկական ախտանիշները բացակայում են, նկատվում է ադենոհիպոֆիզի, լյուտրոպինի և պրոգեստերոնի նշանակալի իջեցում,
- հիպերէստրոգենային՝ բնորոշվում է օվուլյացիայի բացակայությամբ (անօվուլյատոր դաշտանային ցիկլ), ՖԽՀ-ի ևԼՀ-ի սեկրեցիայի պարբերականության բացակայությամբ, էստրոգենների բաղադրության աճով, այս պրոցեսների հետևանքով սկսվում է՝ 2-3 ամսով դաշտանի ուշացումները, հաճախ հաջորդող արյունահոսությամբ, որովհետև ֆոլիկուլի ներքին թաղանթի հատիկավոր շերտի բջիջների լյուտեինավորում տեղի չի ունենում, գեստագենների բաղադրությունը դառնում է նվազագույն։
- հիպոէստրոգենային՝ նկատվում է ամենոռեա (դաշտանի բացակայություն 6 ամիս և ավելի), էստրոգենների մակարդակի նշանակալի նվազում, ֆոլիկուլը չի հասունանում և արագ է քայքայվում, գոնադոտրոպինների սեկրեցիան աճում է,
- ահորմոնալ՝ ձվարանների ֆունկցիոնալ գործունեությունը դադարում է, էստրոգենները սինթեզվում են փոքր քանակներով միայն մակերկամների կեղևային շերտի կողմից (կեղևային նյութի փոխհատուցողական (կոմպենսատոր) գերաճ), գոնադոտրոպինների արտադրությունը ուժեղանում է, կլինիկորեն բնորոշվում է կայուն ամենոռեայով։
Հարկ է նշել, որ կլիմակտերիկ շրջանի փուլերը բավական պայմանականորեն են առանձնացված, քանի որ նորմայում դրանց միջև հստակ բաժանում չկա։ Ահորմոնալ փուլը համընկնում է հետդաշտանադադարի սկզբի հետ։ Հետդաշտանադադարը բնորոշվում է ներքին սեռական օրգանների ատրռֆիայով (արգանդի ծավալը փոքրանում է, դրա մկանային տարրերը փոխարինվում են շարակցական հյուսվածքներով, շերտերի նվազման պատճառով հեշտոցի էպիթելը բարակում է): Նկատվում է նաև միզուկի, միզապարկի, կոնքի հատակի մկանների ատրռֆիա։ Հետդաշտանադադարում խախտվում է նյութափոխանակությունը, ձևավորվում են սիրտ-անոթային, ոսկրային և այլ համակարգերի ախտաբանական վիճակները։
Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am
Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին
