Համաձայն ՄԱԿ-ի տվյալների այրվածքները իրենց հաճախականությամբ զբաղեցնում են երրորդ տեղը: Տարեկան 1000-ից մեկ մարդ ստանում է ջերմային վնասվածքներ: Վերջին տարիների տեղային պատերազմներում այլ վնասվածքների միջև այրվածքները կազմում են մոտավորապես 10%, ինչը 10 անգամ ավել է, քան Մեծ Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ:
Աղետի դեպքում այրվածքների հաճախականությունը կախված է նրա տեսակից և բնույթից և կարող է հասնել «վնասվածքային համաճարակի» չափերի: Ջերմային այրվածքի ժամանակ առաջին հերթին ախտահարվում է մաշկը և լորձաթաղանթները: Անկախ պատճառներից, ջերմային այրվածքներին բնորոշ են տեղա-յին և ընդհանուր դրսևորումների որոշակի օրինաչափություններ:
Բարձր ջերմության ազդեցության տակ տեղի է ունենում բջիջների և հյուսվածքների սպիտների կոագուլյացիա, լայնանում են այրվածքի գոտում գտնվող մազանոթները և բարձրանում դրանց պատերի թափանցելիությունը, որի հետևանքով տեղի է ունենում արյան հեղուկ մասի արտահոսք դեպի շրջակա հյուսվածքներ և այտուցի առաջացում:
Հյուսվածքների այրվածքային վնասվածքը այնքան շատ է լինում արտա-հայտված, որքան բարձր է լինում ջերմությունն ու տևական ազդեցությունը հյուսվածքների վրա: Այրվածքի խորությունը հանդիսանում է ախտահարման ծան-րությունը բնորոշող գործոններից մեկը: Ներկայումս ընդունված է այրվածքները դասակարգել ըստ խորության:
Այդ դասակարգումը (ընդունված 1962թ. վիրա-բուժների XXVII համագումարում) նախատեսում է ջերմային այրվածքների 4 աստ-իճան (նկ.).
I աստիճան – հիպերեմիա, հյուսվածքների այտուց
II աստիճան – թափանցիկ, դեղնավուն հեղուկով լցված բշտերի գոյացում, վերնամաշկի մեռուկացում և շերտազատում
III աստիճան - դերմայի ախտահարում
III (Ա) աստիճան - ամբողջ վերնամաշկի մեռուկացում, պտկիկային աճման շերտի պահպանումով
III (Բ) աստիճան – մաշկի բոլոր շերտերի մեռուկացում,
IV աստիճան - մաշկի և խորադիր հյուսվածքների (մկանների, ջլերի, ոսկրերի) մեռուկացում կամ ածխացում:
I և II աստիճանի այրվածքների դեպքում փոփոխությունները հանգեցնում են մաշկի հիպերեմիայի, մազանոթների լայնացմանն ու թափանցելիության բար-ձրացմանը, պլազմայի շճային էքսուդացիային և այրվածքային մակերեսի այտուցին:
I աստիճանի այրվածքի դեպքում այտուցը և բորբոքային երևույթները արագորեն անցնում են առանց վերքերի առաջացման:
II աստիճանի այրվածքները ուղեկցվում են տարբեր մեծության բշտերի գոյացմամբ, որոնք առաջանում են արյան հեղուկ մասի մաշկի հաստության մեջ կուտակվելու և վերնամաշկը շերտավորելու հետևանքով:
Աճման շերտում նկատվում են արյունազեղումներ: Բշտերը գոյանում են այրվածքից անմիջապես հետո, մի քանի ժամ անց կամ հաջորդ օրը, լցված են լինում թափանցիկ դեղնավուն հեղուկով: Այդ աստիճանի այրվածքների ժամանակ, եթե դրանք չեն բարդանում թարախային պրոցեսով, բշտերի հատակի էպիթելացումը և հիվանդների առողջացումը տեղի է ունենում երկու շաբաթվա ընթացքում: Երկրորդային վարակ միանալու դեպքում բշտերի պարունակությունը ստանում է թարախային բնույթ: Թարախային բշտերը բացելուց հետո նույնպես տեղի է ունենում այրվածքային վերքի էպիթելացում, սակայն լավացման պրոցեսը որոշ դեպքերում կարող է ձգձգվել:
III(Ա) աստիճանի այրվածքի դեպքում առաջանում է կուագուլացիոն մեռուկ, հյուսվածքների չոր փտախտ և անոթային թրոմբոզներ: Այրվածքներից մահացածների մոտ հայտնաբերում են ուղեղի այտուց և արյունալեցունություն, ինչպես նաև արյունազեղումներ նյարդային հանգույցներում, մակերիկամներում, շճային թաղանթներում, իսկ պարենքիմային օրգաններում դեգեներատիվ փոփոխություններ: Ի հաշիվ մաշկի աճման շերտի և դրա հավելումների էպիթելի մնացուկների վերականգմանը բավականին արագ տեղի է ունենում վերքային հատիկավոր մակերեսի եզրային և կղզյակային էպիթելացում: Կղզյակային էպի-թելացումը հանդիսանում է կլինիկական կարևոր նշան, որը վկայում է հյուսվածքների մեռուկացման խորության, ինչպես նաև այրվածքի III(Ա) աստիճանի առկայության մասին: Վերքն այդ աստիճանի այրվածքի ժամանակ սովորաբար լավանում է առանց սպիի առաջացման:
III(Բ) և IV աստիճանի այրվածքների դեպքում բացակայում է կղզյակային էպիթելացումը: Վերքի լավացումը այդ ժամանակ տեղի է ունենում կոպիտ, արա-տավոր և մասնակի խաթարվող սպիների գոյացումով: Խորը այրվածքների ժամանակ լավացման պրոցեսը տեղի է ունենում տարբեր ժամկետներում՝ պայմանավորված ախտահարման ծավալով, օրգանիզմի վիճակով և կիրառվող բուժման մեթոդներով:
Ըստ կլինիկական ընթացքի և հյուսվածքների ընդգրկվածության աստիճանի՝ ընդունված է այրվածքները բաժանել մակերեսային (I-III(Ա) և խորը (III(Բ)-IV) տեսակների:
III-IV այրվածքների ժամանակ լինում է թաց կամ չոր մեռուկացում: Թաց մեռուկը առաջանում է համեմատաբար ոչ բարձր ջերմության ներգործությունից (եռման ջուր, գոլորշի): Կլինիկորեն դա դրսևորվում է հետևյալ նշաններով՝ մաշկը մարմարի կամ դեղնավուն գույն է ստանում, լինում է այտուցված կամ խմորանման, երբեմն պատված բշտերով: Բորբոքային պրոցեսը թաց մեռուկի հատվածներում ընթանում է հյուսվածքների կազմալուծման ձևով՝ առանց հատուկ սահմանների:
Չոր մեռուկը առաջանում է բարձր ջերմաստիճանի ներգործությունից և կլինիկորեն բնորոշվում է շականակագույն կամ սև գույնի պնդավուն կեղևի գոյացումով, որը այրվածքից մի քանի օր հետո ունենում է բավականին հստակ սահմաններ: Ընդունված է համարել, որ չոր մեռուկի ժամանակ քիչ է լինում պլազմայի կորուստը այրվածքի գոտում, քան թաց մեռուկի դեպքում: Մաշկը ողջ խորությամբ ախտահարվելու, այսինքն՝ խորը այրվածքի դեպքում նկատվում է այդ հատվածի անկենդան դժգույն երանգ կամ ածխացում, հյուսվածքների պնդացում, շոշափական և ցավային զգացողության կորուստ:
Մակերեսային այրվածքների ժամանակ ցավի զգացողությունը լինում է պահպանված կամ թուլացած: Այրվածքի խորությունը որոշելու նպատակով կարելի է կիրառել նաև թերմոգրաֆիայի եղանակը. մակերեսային այրվածքի ժամանակ ջերմարձակումը տվյալ մակերեսից լինում է պահպանված, իսկ խորը այրվածքի ժամանակ այն զգալիորեն նվազում է կամ վերանում: Մաշկի ախտահարման իսկական խորությունը վնասվածքի առաջին օրերին հնարավոր է որոշել միայն ենթադրաբար:
Տաք ջրի, կամ գոլորշու երկարատև ազդեցությունը, որպես կանոն, առաջացնում է ավելի խորը այրվածք, քան մի քանի հարյուր աստիճանի հասնող ջերմաստիճանի նույնիսկ ակնթարթային ներգործությունը, որի դեպքում առաջանում է միայն մաշկի կոագուլացում:
Վարակի միացման դեպքում այրվածքի գոտու շրջանի հյուսվածքների սնուցման խանգարումը, ընդհանուր հիպօքսիան նպաստում են երկրորդային մեռուկի առաջացմանը:
Այրվածքի ծանրությունը կախված է ոչ միայն խորությունից այլ նաև ախտահարված մակերեսի մեծությունից: Սահմանափակ հատվածի խորը այրվածքը կարող է հարուցել օրգանիզմի ֆունկցիաների ավելի նվազ խանգարումներ, քան I և II աստիճանի տարածված այրվածքը: Այրվածքի ելքի և տուժածի բուժման տեղի ընտրության առումով կարևոր է որոշել ինչպես մակերեսային, այնպես էլ խորը այրվածքների ամբողջությամբ վերցված մակերեսները, քանի որ հիվանդության ընթացքի ծանրությունը կախված է հիմնականում այրվածքի ողջ մա-կերեսից: Այրվածքի մակերեսը որոշելու համար կիրառում են մի շարք եղանակներ: Աղետի ոչ բարենպաստ պայմաններում ախտահարման մակերեսի որոշման համար օգտագործում են «ափի» կանոնը և «ինների» կանոնը (նկ. Մեծերի այրվածքային ախտահարման մակերեսի որոշումը «ինների» կանոնով):
"Ինների" կանոն, որի համաձայն մաշկի ամբողջ մակերեսը բաժանում են իննի կամ դրան բազմապատիկ մասերի: Այսպես, կրծքավանդակի և որովայնի առաջնային մակերեսը կազմում է մաշկի ընդհանուր մակերեսի 18%-ը, հետին մա-կերեսը՝ 18%-ը, ստորին վերջույթներից յուրաքանչյուրը՝ 18%-ը, վերին վերջույթ-ներից յուրաքանչյուրը՝ 9%-ը, գլուխը և պարանոցը՝ 9%-ը, շեքի շրջանը՝ 1%-ը:
«Ափի» կանոնը հիմնված է նրանում, որ տուժածի ափը կազմում է նրա մաշկի ընդհանուր մակերեսի (16000սմ2) մոտ 1-1,2%-ը: Այսպիսով որքան ափեր կտեղավորվեն այրվածքի մակերեսին, այնքան էլ կլինի նրա չափը արտահայտված տոկոսներով:
Սովորաբար "ինների" կանոնը արդարացի է միայն մեծերի համար: Երեխաների մոտ. ձեռքի մակերեսը կազմում է 9%, գլխի և պարանոցինը՝ 9%, և տատանվում է մինչև 1 տարեկան երեխաների մոտ 21%-ով, իսկ 6-12 տարեկանների մոտ՝ մինչև 15%, համապատասխանաբար քչանում է նաև ոտքերի և իրանի մակերեսը (Նկ. Այրվածքային մակերեսի որոշումը երեխաների մոտ):
Այրվածքի տեղակայման ազդեցությունը ախտահարման ծանրության վրա անկասկած է: Ախտահարման հավասար մակերեսի և խորության դեպքում գլխի այրվածքը ընթանում է բավականին ծանր, քան ոտքերինը: Մանավանդ ավելի է ծանրանում ախտահարվածի վիճակը շնչառական ուղիների այրվածքների դեպքում: Շնչուղիների այրվածքը թողնում է այնպիսի ազդեցություն, ինչպիսին մաշկի խորը այրվածքը 10-15% մակերեսով: Շնչառական ուղիների այրվածքի կլինիկական պատկերը կարող է դրսևորվել մի քանի օր հետո: Շնչառական ուղիների այրվածքը հաճախ հանգեցնում է թոքերի այտուցի, վաղ թոքաբորբի և ատելեկտազի զարգացմանը:
Այրվածքի ելքը և ծանրությունը մոտավոր ճշտությամբ որոշվում է, այսպես կոչված, հարյուրի կանոնով . տարիքին գումարած այրվածքի ընդհանուր մակերեսը՝ արտահայտված տոկոսներով: Այդ դեպքում շնչառական ուղիների այրվածքը հաշվարկվում է ախտահարման 10%-ով: Մինչև 60%-ը այրվածքի ելքը համարվում է բարենպաստ, 61-80%-ը՝ հարաբերական բարենպաստ, 81-100%-ը՝ կասկածելի, իսկ 100 և ավելի տոկոսի դեպքում այն, որպես կանոն, լինում է անբարենպաստ:
Օգտագործվում է նաև Ֆրանկի գործակիցը՝ մակերեսային և խորը այրվածքների ցուցանիշների գումարը: Այդ գործակիցը հիմնված է այն ենթադրության վրա, որ խորը այրվածքը մակերեսայինի հետ համեմատած եռակի անգամ ծանրացնում է հիվանդի վիճակը: Այսպես, եթե մակերեսային այրվածքի 1%-ը հավասարազոր է մեկի, ապա խորի դեպքում այն հավասարազոր կլինի 3 միավորի: Այրվածքի ելքը լինում է բարենպաստ, եթե այն հավասար է 30-ի, 31-60՝ հարաբերական բարենպաստ, 61-90՝ կասկածելի, 91 և ավել միավորի ժամանակ՝ անբարենպաստ:
Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am
Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին