Հեմոգլոբինը (Hb) հանդիսանում է թթվածնի յուրահատուկ փոխադրիչը։ Այն մասնակցում է նաև հյուսվածքներից ածխաթթու գազի փոխադրմանը։ Միաժամանակ արյան PH-ի կարգավորման մեջ հեմոգլոբինը համարվում է արյան ամենաhզոր բուֆերը։ Անոթի վիճակում առողջ տղամարդկանց արյունը պարունակում է 14,5+ 1,5գ% հեմոգլոբին, իսկ կանանցը 13,0±1,5գ%։ Տղամարդու համար հեմոգլոբինի իդեալական քանակը համարվում է 16,7գ%-ը։ Նախկինում Hb-ի քանակի այսպիսի պարունակությամբ արյունը պայմանականորեն ընդունվում էր 100%-ոց։ Հեմոգլոբինը բարդ գունակիր սպիտակուց է։ Բաղկացած է ոչ սպիտակուցային մասից` հեմից, որով պայմանավորված է արյան կարմիր գույնը, և սպիտակուցային մասից՝ գլոբինից։ Հեմը պարունակում է երկարժեք երկաթ, որն առանց իր արժեքականությունը փոխելու հեշտությամբ միանում է մոլեկուլային թթվածնի հետ կամ անջատում այն։
Գլոբինը հանդիսանում է հեմի մոլեկուլների կրողը և երկաթի երկարժեքականության պահպանող սպիտակուց։ Հեմոգլոբինի մոլեկուլը պարունակում է չորս մոլեկուլ հեմ։ Բոլոր ողնաշարավորների արյան հեմը ունի նույն քիմիական կառուցվածքը, իսկ գլոբինը օժտված է տեսակային յուրահատկությամբ։ Հեմը սինթեզվում է էրիթրոբլաստների միտոքոնդրիումներում, իսկ գլոբինը նրանց պոլիսոմներում։ Գլոբինի առաջնային կառուցվածքի տեղեկատվությունը ապահովող գեները տեղակայված են 11-րդ և 16-րդ զույգ քրոմոսոմներում։ Անհատական զարգացման ընթացքում մարդու արյան մեջ հաջորդաբար սինթեզվում են 3 տիպի հեմոգլոբինի մոլեկուլներ HbP, HbF, HbA, որոնք իրարից տարբերվում են գլոբինի կառուցվածքով և O2-ի նկատմամբ ունեցած խնամակցության աստիճանով։ HbP-ն (P-պրիմիտիվ) առաջանում է սաղմնային զարգացման 7-12-րդ շաբաթներում։ Դրա գլոբինը կազմված է 2α և 2 էպսիլոն պեպտիդային շղթաներից։ HbF-ի (Foctus-սաղմ) սինթեզը սկսվում է սաղմնային զարգացման 9-րդ շաբաթից։
Դրա գլոբինը բաղկացած է 2α և 2γ պեպտիդներից։ Նույնիսկ թթվածնի ցածր ճնշման պայմաններում HbF-ը արագությամբ հագենում է Օշ-ով։ Նորածնի արյան 50-80%-ը HbF է, իսկ 15-40 %-ը НbА (Adult-հասուն): Երեք տարեկան երեխայի արյան մեջ HbF-ը կազմում է 2 %, իսկ մնացածը փոխարինվում է HbA-ով:HbA-ի գլոբինը կազմված է 2α և 2β պեպտիդներից։
Թոքերում գոյություն ունեցող բարենպաստ պայմաններում (թթվածնի բարձր և COշ-ի ցածր մասնական ճնշում և համեմատաբար ցածր ջերմություն) հեմոգլոբինը միանում է մոլեկուլային թթվածնի հետ և առաջացնում օքսիհեմոգլոբին HbO2 (1գ հեմոգլոբինը կապում է 1,34մլ Օշ)։ Ըստ էության դա ոչ թե օքսիդացման, այլ օքսիգենացիայի երևույթ է։ Հյուսվածքներում գոյություն ունեն ճիշտ հակառակ պայմանները, ուստի HbO2-ը արագությամբ փեղեքվում է` անջատելով O2: Վերականգնված հեմոգլոբինը կոչվում է նաև դեզօքսիհեմոգլոբին (Hb): Hb- -ը հյուսվածքներում միանում է COշ-ին և փոխադրում այն դեպի թոքերը։ Այս միացությունը կոչվում է կարբհեմոգլոբին`HbCO2:
Շմոլ գազը (CO) թթվածնի համեմատությամբ 150-300 անգամ ավելի մեծ խնամակցություն ունի հեմոգլոբինի հանդեպ։ CO-ն մեծ արագությամբ միանում է Hb-ի հետ և. զբաղեցնում Օշ-ի տեղը։ Առաջանում է Hb-ի ախտաբանական միացություն` կարբօքսիհեմոգլոբին (HbCO): Եթե ներշնչվող օդում կա նույնիսկ 0,1% CO, ապա Hb-ի 80%-ը կապվում է և առաջացնում է HbCO, որը անհամեմատ կայուն միացություն է, քան HbO2--ը։ Կարբօքսիհեմոգլոբինի առաջացման հետևանքով օրգանիզմում զարգանում է թթվածնաքաղց, որն ուղեկցվում է գլխացավով, փսխմամբ և գիտակցության կորստով։ Ներշնչվող օդում 1% CO-ի պարունակության դեպքում մի քանի րոպեից օրգանիզմը մահանում է։ Բնականոն պայմաններում HbCO-ին բաժին է ընկնում արյան հեմոգլոբինի ընդհանուր քանակի ընդամենը 1%-ը, ծխողներինը 3%, իսկ ծխախոտի ծուխը խորը ներշնչելիս 10%: HbCO-ի երկաթի երկարժեքականությունը չի փոխվում, ուստի CO-ով թեթևակի թունավորումը դարձելի պրոցես է և O2-ի բարձր մասնական ճնշման տակ CO-ն հեմոգլոբինից աստիճանաբար անջատվում է։ Իսկ բոլոր այն դեպքերում, երբ հեմի երկաթը դառնում է եռարժեք և հեմոգլոբինն օքսիդանում է, առաջանում է Hb-ի մի նոր ախտաբանական միացություն՝ մեթհեմոգլոբին (MetHb), որն այլևս մոլեկուլային թթվածին չի միացնում։ MetHb առաջանում է կարմիր արյան աղի, կալիումի մանգանատի, բերտոլետյան աղի, ֆենացիտենի և այլ օքսիդացնող նյութերի ազդեցությամբ։ Արյան մեջ MetHb-ի քանակի ավելացման դեպքերում հեմոգլոբինը կորցնում է մոլեկուլային թթվածնի փոխադրելու ունակությունը և առաջ բերում թթվածնաքաղցի ծանր երևույթներ։
Վերականգնված հեմոգլոբինի և օքսիհեմոգլոբինի մոլեկուլները լույսի 620-680 մկմ երկարության ճառագայթները տարբեր ձևով են կլանում։ Արյան սպեկտրային քննությունից պարզվում է, որ վերականգնված հեմոգլոբինը լույսի սպեկտրի այդ մասում առաջացնում է մեկ լայն կլանման շերտ, իսկ օքսիհեմոգլոբինը երկու նեղ կլանման գծեր։ Դրա հիման վրա կարելի է որոշել արյան հեմոգլոբինի թթվածնով հագեցվածության աստիճանը։ Հարկ է նշել, որ HbCO-ն լույսի սպեկտրի նույն հատվածում HbCOշ-ի նման առաջացնում է երկու կլանման նեղ գծեր։ Դատաբժշկական նպատակներով երբեմն անհրաժեշտ է լինում թունավորումից մահացած անհատի արյան մեջ պարզել HbCO-ի առկայությունը։ Նման դեպքում հետազոտվող արյան վրա ավելացնում են թույլ վերականգնիչ նյութ։ Քանի որ HbCO-ն անհամեմատ կայուն միացություն է, ապա այդ նյութի ազդեցությամբ CO-ն չի անջատվում և կլանման երկու գծերը մնում են անփոփոխ։ Եթե արյան մեջ գոյություն ունի միայն Нb02, ապա Օշ-ր անջատվում է և կլանման երկու գծերը փոխարինվում են վերականգնված հեմոգլոբինին բնորոշ մեկ լայն կլանման շերտով։
Միոգլոբին։ Բացի արյան էրիթրոցիտների մեջ շրջանառող հեմոգլոբինից սրտամկանում և կմախքային մկաններում գոյություն ունի հեմոգլոբինի մի այլ տարատեսակ, որը կոչվում է միոգլոբին։ Միոգլոբինի ոչ սպիտակուցային մասը` հեմը, ունի նույն քիմիական կառուցվածքը, իսկ սպիտակուցային մասը գլոբինը տարբեր է, որի շնորհիվ միոգլոբինը ավելի մեծ խնամակցություն ունի թթվածնի հանդեպ, քան հեմոգլոբինը։ Նրա փեղեկման կորն ավելի ձախ է թեքված։ Օրգանիզմի ամբողջ թթվածնի 14%-ը միոգլոբինի ձևով պահեստված է մկաններում։ Մկանների կծկման ժամանակ նրանց մազանոթների մեծ մասը սեղմվում է և նրանց մեջ արյան հոսքը ժամանակավորապես դադարում է։ Այդ դեպքում մկանային բջիջներն օգտագործում են միոգլոբինի մեջ պահեստված թթվածինը։
Գունային ցուցնիշ։ Թթվածնի փոխադրումը կատարվում է էրիթրոցիտներում գտնվող հեմոգլոբինի միջոցով։ Բնական է, նրանց քանակական տատանումներն առողջ օրգանիզմում ընդանում են հեմոգլոբինի քանակի հետ փոխզուգակցված ձևով։ Օրինակ, ֆիզիկական աշխատանքի ժամանակ միավոր ծավալում էրիթրոցիտների քանակի ավելացման հետևանքով բարձրանում է նաև հեմոգլոբինի մակարդակը։ Սակայն սակավարյունությունների դեպքում էրիթրոցիտների և հեմոգլոբինի քանակի այս համամասնությունը խանգարվում է։ Ուստի բժշկության մեջ ընդունված է այդ երկու մեծությունների հիման վրա որոշել կարմիր արյան մեկ ցուցանիշ ևս, որն ունի ոչ պակաս կլինիկական արժեք։ Դա գունային ցուցանիշն է (Գց), որը նշվում է նաև Fi-ով (Farben index –գունային ցուցանիշ բառերի սկզբնատառերով)։
Գունային ցուցանիշը ցույց է տալիս հետազոտվող անհատի էրիթրոցիտների հեմոզլոբինով հագեցվածության աստիճանը։ Դրա համար բավական է հետազոտվողի Hb%-ը բաժանել նրա էրիթրոցիտների քանակի վրա (հետ.ա%։ հետ.էր.քան.)։ Այդ հարաբերությունից կստացվի հետազոտվող էրիթրոցիտի հեմոգլոբինով միջին հագեցվածության չափը (գունավորման աստիճանը)։ Այդ հարաբերությունը համեմատում են Hb-ի և էրիթրոցիտների բնականոն քանակի հարաբերության հետ, որը տղամարդու համար կլինի 16,7%Hb%:5 մլն։ Առողջ մարդկանց գունային ցուցանիշը տատանվում է 0,8-1-ի սահմաններում և ցույց է տալիս, որ էրիթրոցիտների գունավորումը հեմոգլոբինով բնականոն է։ Կլինիկայում գունային ցուցանիշի հիման վրա սակավարյունությունները ենթարկվում են դասակարգման։ Սուր արյունահոսությունների ժամանակ գունային ցուցանիշը նույնպես մոտենում է 1-ի, որովհետև էրիթրոցիտների քանակը և հեմոգլոբինի %-ը համաչափ են պակասում։ Այդպիսի սակավարյունությունն անվանում են նորմոքրոմ։ Որոշ սակավարյունությունների ժամանակ հեմոգլոբինի քանակը ավելի շատ է պակասում, քան էրիթրոցիտների քանակը, որի հետևանքով Գց-ն 1-ից շատ ավելի փոքր է։ Նման սակավարյունության դեպքում էրիթրոցիտի գույնը սովորականից բաց է և այն կոչվում է թերգունային (հիպոքրոմ) սակավարյունություն։ Վիտամին Bշ-ի անբավարարության ժամանակ էրիթրոցիտների քանակը հեմոգլոբինի համեմատությամբ ավելի շատ է պակասում և դրանք հեմոգլոբինով սովորականից մուգ են ներկվում։ Այս սակավարյունությունը անվանում են` գերգունային (հիպերքրոմ) սակավարյունություն։ Սակավարյունությունների ախտորոշման և բուժման գործում Գց-ի որոշոմը կարևոր կլինիկական արժեք ունի։
Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am
Նյութի էլեկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին
