ԳերզգայունությունԳերզգայունությունը իմունային համակարգի ոչ նորմալ կամ գերազանցված պատասխանն է, որը առաջացնում է հյուսվածքների վնասում: Ջելի և Քումբսի կողմից գերզգայունության ռեակցիաների 4 տեսակ է նկարագրվել, բայց նրանք միմյանց չեն բացառում, քանի որ իմունային պատասխանի ավելի քան մեկ տիպ է հաճախ ընդգրկվում գերզգայունության առաջացման մեջ:

I տիպ (անհապաղ գերզգայունություն)
Այս տիպը ուղեկցվում է իմունոգլոբուլին E (IgE) հակամարմինների առաջացմամբ: Առաջնային իմունային պատասխանի ժամանակ ալերգենի ազդեցությամբ պլազմատիկ բջիջների կլոնները արտադրում են IgE, որը յուրահատուկ է տվյալ ալերգենի նկատմամբ: IgE-ն կապվում է բարձր խնամակցության ընկալիչներին, որոնք գտնվում են պարարտ բջիջների և բազոֆիլների վրա, և ցածր խնամակցության ընկալիչներին, որոնք գտնվում են մակրոֆագերի, էոզինոֆիլների ու թրոմբոցիտների վրա : Հաջորդ հանդիպման ժամանակ ալերգենը փոխազդում է IgE-ի հետ, որը կապված է պարարտ բջջին` պատճառելով բջջաթաղանթի պերֆորացիա և նախապես արտադրված միջնորդանյութերի ձերբազատում (ինչպիսիք են հիստամինը, տրիպտազան, հեպարինը): Այս միջնորդանյութերը հարուցում են I տիպի ռեակցիայի անհապաղ փուլը, որը առաջանում է մի քանի րոպեի ընթացքում (այստեղից էլ` անհապաղ գերզգայունություն): Այնուհետև այլ միջնորդանյութեր և ցիտոկիններ են արտադրվում, և էոզինոֆիլներն են ներգրավվում պրոցեսի մեջ` հարուցելով I տիպի ռեակցիայի ուշ փուլի  առաջացումը, որը սկսվում է ալերգենի ազդեցությունից 4-6 ժամ անց: I տիպի ռեակցիայով է ընթանում բրոնխային ասթման, ալերգիկ ռինիտը և անաֆիլաքսիան:

II տիպ (ցիտոտոքսիկ ռեակցիա)
Այս ռեակցիան հարուցվում է IgG հակամարմիններով, որոնք փոխազդում են բջջի թաղանթի վրա գտնվող հակածինների հետ: Հակածինը կարող արտադրվել հիվանդի սեփական բջիջների կողմից (աուտոիմունիտետ) կամ որևէ օտարածին սպիտակուց կարող է կպչել բջջաթաղանթին: II տիպով ընթացող հիվանդությունների օրինակներ են հեմոլիտիկ անեմիան և թրոմբոցիտոպենիան:

III տիպ (իմունակոմպլեքսային ռեակցիա)
IgG կամ IgM հակամարմինները կապվում են շրջանառող հակածինների հետ` ստեղծելով իմունային կոմպլեքսներ: Այս կոմպլեքսները հետո նստում են հյուսվածքներում, որտեղ նրանք ակտիվացնում են կոմպլեմենտի համակարգը` առաջացնելով հյուսվածքների նեկրոզ` թունավոր նյութերի արտադրման միջոցով:

IV տիպ (դանդաղեցված գերզգայունություն)
Այս տեսակի դեպքում սենսիբիլիզացված T-լիմֆոցիտներն ու մակրոֆագերն են խաղում գլխավոր դերը, ուստի այն կոչվում է բջջային-միջնորդված իմունային ռեակցիա: T-լիմֆոցիտները զգայունանում (սենսիբիլիզացվում) են առաջին հանդիպման ժամանակ: Հաջորդող հանդիպման ժամանակ հակածինը կապվում է  զգայունացված T-լիմֆոցիտների հետ` առաջացնելով ցիտոկինների արտազատում, որոնք բերում են խրոնիկական բորբոքման առաջացում: Ախտանիշները առաջանում են ալերգենի ազդեցությունից 24-48 ժամվա ընթացքում (դանդաղեցված գերզգայունություն): Այս տիպի բորբոքման բնորոշ հատկանիշներն են հսկա բջիջների հայտնվելը և գրանուլոմաների առաջացումը: Որոշ բակտերիալ կամ վիրուսային սպիտակուցների, քիմիական նյութերի հանդեպ  առաջացած իմունային պատասխանը այս տիպով է ընթանում: 1964թ. Ջելը եվ Կումբսն առաջարկեցին մի դասակարգում, որն առանձնացնում էր գերզգայունության հակազդականության 4 տիպ, որոնց հիմքում ընկած են գերզգայունության հակազդականության կլինիկական դրսեվորումների իմունային մեխանիզմների տարբերությունները: Պատկանելությունը այս կամ այն տիպին սահմանվում է  հակամարմինների տեղայնացմամբ եվ դրանց դասով: Վերջիններս փոխազդեցության մեջ են մտնում ալերգենի հետ, ինչին հետեվում է էֆեկտոր բջիջների ակտիվացումը եվ հյուսվածքների վնասումը: Առաջին (I) տիպը, որը սահմանված է որպես անհապաղ տիպի գերզգայունության ռեակցիա, միջնորդավորված է  IgE դասի հակամարմիններով: Մակերեսի վրա ֆիքսված պարարտ բջիջի  կամ բազոֆիլի IgE  հակամարմինների հետ ալերգենի փոխազդեցությունը հանգեցնում է դրանց ակտիվացմանը, որն ուղեկցվում է դեպոնացված եվ նոր գոյացող մեդիատորների ձերբազատմամբ:

Կլինիկական օրինակներ. Անաֆիլաքսիա, ատոպիկ հիվանդություններ (ալերգիկ ռինիտ, ալերգիկ կոնյուկտիվիտ եվ ԲրԱ), սուր եջնջացանի եվ անգիոնեվրոտիկ այտուցի որոշ ձեվեր:  Երկրորդ  (II) տիպի դեպքում, որը սահմանվում է որպես ցիտոտոքսիկ վնասվածք, կազմավորվող IgG- կամ IgM-հակամարմինները ուղղված են ալերգենի դեմ, որոնք գտնվում են առանձնէակի /ինդիվիդ/ սեփական հյուսվածքների բջիջների վրա: Հակամարմինների եվ ալերգենների կապակցումը  բջջային մակերեսի վրա հանգեցնում է կոմպլեմենտի ակտիվացմանը, որի թաղանթը գրոհող ակտիվացված բաղադրիչների վնասող ներգործությունը համալրվում է ներգրավվող լեյկոցիտների կողմից: Բացի այդ, IgG-ի համար պրոցեսի մեջ կարող են ներգրավվել Fc - ռեցեպտորներով  ցիտոտոքսիկ Т-լիմֆոցիտներ: IgG-ի հետ կապակցվելով, դրանք մասնակցում են հակամարմիններից կախվածություն ունեցող բջջային ցիտոտոքսիկության ձեվավորման պրոցեսին:

Կլինիկական օրինակներ. Արյան ախտահարումներ /իմունային ցիտոպենիաներ/, Գուդպասչերի սինդրոմի դեպքում՝ թոքերի եվ երիկամների ախտահարումներ, տրանցպլանտանտի սուր մերժում, նորածինների հեմոլիտիկ հիվանդություն: Երրորդ(III) տիպին են դասվում իմուն կոմպլեքսների հիվանդությունները, երբ  ձեվավորվում են  կրիտիկական չափսեր ունեցող ալերգենի կոմպլեքսներ IgG –ի եվ IgM –հակամարմինների հետ:  Արյան հոսքից չհեռացվող կոմպլեքսները մնում են օրգանիզմի հյուսվածքների մազանոթներում, որտեղ եվ ակտիվացնում են կոմպլեմենտի համակարգը, առաջացնելով լեյկոցիտների հոսք, իմունային կոմպլեքս պարունակող հյուսվածքները վնասող ֆերմենտների ակտիվացիա եվ դրանց արտաբջջային ձերբազատում: Կլինիկական օրինակներ. Շիճուկային հիվանդություն /օտարածին սպիտակուցների կամ դեղամիջոցների ներարկումից հետո/, էկզոգեն ալերգիկ ալվեոլիտ, համակարգային կարմիր գայլախտ, ինչպես նաեվ վարակիչ հիվանդություններից հետո գլոմերուլոնեֆրիտ: Ռեակցիաների (IV) տիպը դանդաղեցված գերզգայունությունն է:  Th բջիջների վրա ալերգենների շփումը /կոնտակտը/ ալերգեն-սպեցիֆիկ ռեցեպտորների հետ հանգեցնում է լիմֆոցիտների այդ պոպուլացիայի կլոնային աճի եվ դրանց ակտիվացման, ինչը զուգակցվում է բորբոքային լիմֆոկինների արտազատմամբ: Կլինիկական օրինակներ. Ալերգիկ կոնտակտային դերմատիտ, տուբերկուլինային նմուշ թոքախտի եվ բորի ժամանակ: 

Պատմական ակնարկ Գերզգայունություն
"Ալերգիա" եզրը (հունարեն  allos — այլ, ուրիշ եվ ergos — ներգործություն բառերից) 1906 թ. առաջին անգամ կիրառել է Կլեմոն ֆոն Պիրկյոն, ենթադրելով, որ իմունիտետի եվ գերզգայունության ռեակցիաների հիմքում ընկած են իմունային նման մեխանիզմներ: Դրանից մի քանի տարի առաջ (1902 թ.) Ռիշյոն եվ Պորտիեն (Richet, Portier) հայտնաբերեցին մի երեվույթ, որը կոչեցին «անաֆիլաքսիաե  (հունարեն ana — դեմ, phylaxis—պաշտպանություն բառերից): 1921 թ. Պրաուսնիցը եվ Կյուստները նկարագրեցին շիճուկի միջոցով նորմալ սուբյեկտի մաշկի մեջ անհապաղ տիպի /ձկան սպիտակուցին/ գերզգայունության փոխանցման երեվույթը, որը հետագայում անվանվեց  Պրաուսնիցի – Կյուստների ռեակցիա: 1925 թ. Կոկան եվ Գրովը օշինդրատերեվ ամբրոսիայի ծաղկափոշուց առաջացած խոտատենդով  տառապող հիվանդների շիճուկը հետազոտելիս, մաշկը սենսիբիլացնող հակամարմինները կոչեցին «ատոպիկ ռեագիններե:  Այդ ժամանակ դեռեվս կարծում էին, որ ռեագինային հակամարմինները պատկանում են А դասի Ig-ների շարքին: Եվ միայն 1967 թ. Իշիզակայի խումբը ցույց տվեց, որ ռեագինները ներկայացնում են Ig— IgE եզակի դասը: "Ալերգիա" բառն առավել հաճախ օգտագործվում է ոչ տեղին: Շատերը սխալմամբ իրենց համարում են ալերգիայի ենթակա, սակայն իրականում դա այդպես չէ: 

Գիտական տեսանկյունից ալերգիան սովորաբար առաջանում է պրոտեինների շնորհիվ, որոնք կոչվում են ալերգեններ: Ընդհանրացնելով կարելի ասել, որ ալերգիան իմունային համակարգի աղավաղված ռեակցիան է օտարածին նյութերի ներթափանցման դեմ, որոնք անվնաս են մարդկանց մեծամասնության համար: Դեպքերի մեծ մասում ալերգիան զարգանում է ի պատասխան այնպիսի սպիտակուցների, ինչպիսիք են ծաղկափոշին կամ տնային փոշու տիզը: Այս օդային ալերգենները առաջացնում են այնպիսի հիվանդություններ, ինչպիսիք են ասթման եվ ալերգիկ ռինիտը: Սննդամթերքը նույնպես ալերգենների կարեվոր աղբյուր է հանդիսանում: Ալերգենների այլ աղբյուրներ են տնային կենդանիները, միջատերը, սնկերը, դեղորայքը եվ արդյունաբերական քիմիկատները:

Սենսիբիլիզացիա
Անտիգենները օրգանիզմ են թափանցում շնչառական եվ ստամոքս-աղիքային համակարգի լորձաթաղանթների եվ մաշկի միջոցով: Անտիգեն-ներկայացնող բջիջները կլանում են անտիգենը, եվ վերամշակելուց հետո այն ներկայացնում են նաիվ Т բջիջներին (Th0): Ատոպիկ սուբյեկտների մոտ այս պրոցեսը խթանում է բջիջների Th2- ը, որոնք սկսում են արտազատել այնպիսի ցիտոկիններ, ինչպիսիք են IL-4-ը եվ IL-13-ը: Այդ ցիտոկինները հանգեցնում են В լիմֆոցիտների պրոլիֆերացիային պլազմատիկ բջիջների եվ  IgE սպեցիֆիկ հակամարմինների սինթեզմանը: Այդ բջիջներից ոմանք երկարակյաց են եվ կոչվում են հիշողության բջիջներ: IgE- հակամարմինները արյան մեջ շրջանառվում են փոքր քանակություններով, սակայն մեծ մասամբ գտնվում են բարձրաֆինային ռեցեպտորի (FcєR1) հետ կապված պարարտ բջիջների մակերեսային հյուսվածքներում եվ ցածրաֆինային ռեցեպտորի (FcєR2) հետ կապված էոզինոֆիլների, մակրոֆագների եվ տրոմբոցիտների վրա: Այս IgE- հակամարմինները շիճուկում հայտնաբերվում են իմունոլոգիական հետազոտություններով կամ մաշկի վրա մաշկային ալերգիկ նմուշներ դնելու միջոցով:  Այդ պրոցեսը կոչվում է սենսիբիլիզացիա:

Ալերգիկ ռեակցիան առաջանում է, երբ  ալերգենները միմյանց հետ փոխազդեցության մեջ մտնող եվ IgE  արտադրությունը խթանող պարարտ բջիջների, ինչպես նաեվ բազոֆիլների ու էոզինոֆիլների վրա ցուցաբերում են IgE-ի խաչաձեվ կապվածություն բարձրաֆինային FCe RI ռեցեպտորի հետ: Այդ բջիջների բոլոր տիպերը իրենց մակերեվույթի վրա կրում են  Fce RI, չնայած էոզինոֆիլները  ներկայացնում են դրանք միայն ակտիվացված վիճակում:  Մասնագիտացված տվյալ գրանուլոցիտների ակտիվացման ժամանակ տեղի է ունենում մակերեվութային CD40L-ի  ներկայացում եվ IL-4-ի արտազատում; եվ TH2 բջիջների նման դրանք В բջիջների միջոցով հանգեցնում են  IgE –հակամարմինների  սինթեզին: Տարբերակվում են ալերգիկ հիվանդությունների կլինիկական դրսեվորման 2  տիպեր: Վաղ պատասխան: Երբ ախտանշաններն ի հայտ են գալիս ալերգենի ներթափանցումից  5-60  րոպեների ընթացքում, դա բնութագրվում է IgE –ի հետ ալերգենի կապակցմամբ, պարարտ բջիջների դեգրանուլացիայով, հիստամինի եվ հեպարինի նման մեդիատորների արտազատմամբ: Ուշացած պատասխան:  Երբ ախտանշաններն ի հայտ են գալիս ալերգենի ներթափանցումից 6-24 ժամ հետո, դա բնորոշվում է լեյկոտրիենների տիպի, նոր ցիտոկինների սինթեզով:

Պարարտ բջիջներ
Պարարտ բջիջները եվ բազոֆիլները IgE –ի  Fc- հատվածի համար թաղանթի վրա կրում են ռեցեպտորներ: Անտիգենները, պարարտ բջիջների մակերեվույթի վրա կապակցելով IgE-ի երկու կամ ավելի մոլեկուլներ, ձգում/պրկում են FceRI-ռեցեպտորները, ինչը ակտիվացնում է բջիջները եվ հանգեցնում է գերզգայունության անհապաղ տիպի ռեակցաիներին մասնակցող մեդիատորների /այդ թվում նաեվ հիստամինի/ դեգրանուլացիային եվ ազատականացմանը: Ազատված ցիտոկինները դեպի բորբոքման օջախ են գրավում նեյտրոֆիլներ, որոնց ֆագոցիտար ակտիվությունը /ֆերմենտների եվ այլ լուծվող մեդիատորների արտադրմանը զուգահեռ/ օժանդակում է բորբոքային ռեակցիայի զարգացմանը:

Մեդիատորներ
Պարարտ բջիջների ակտիվացման արդյունքում ազատվում է մոլեկուլների հետերոգեն խումբը՝ մեդիատորները:  Տարբերակվում են երկու տիպի մեդիատորներ. նախաձեվավորված մեդիատորներ, որոնք դեպոնացված են  հատիկներում եվ մեդիատորներ, որոնք առաջանում են բջիջների ակտիվացման դեպքում: Հիստամինը, ալերգիայի առաջին ճանաչված մեդիատորը, դեպոնացված է պարարտ բջիջների եվ բազոֆիլների հատիկներում: Հիստամինի ազդեցությունները միջնորդավորում են  Н1, Н2 и Н3 տիպերի հիստամինի սպեցիֆիկ ռեցեպտորները: H1-ռեցեպտորները գերակշռում են  մաշկում եվ հարթ մկանների բջիջներում: Н2-ռեցեպտորները ներկայացված են ստամոքսի, մաշկի, թոքերի եվ լեյկոցիտների լորձաթաղանթներում:  Н3-ռեցեպտորները հիմնականում հայտնաբերված են գլխուղեղում:  H1 –ռեցեպտորների ակտիվացումը առաջացնում է բրոնխների եվ աղիքների հարթ մկանների կծկում, անոթային թափանցելիության աճ, ներվային վերջավորությունների գրգռում,  խթանում է քթի լորձաթաղանթում արտազատուկի արտադրությունը:

Տրոմբոցիտների ակտիվացման գործոնը
Տրոմբոցիտների ակտիվացման գործոնը առաջացնում է տրոմբոցիտների կուտակում, մեծացնում է անոթների թափանցելիությունը եվ էոզինոֆիլների համար ծառայում է որպես քեմոատրակտանտ, կծկում է բրոնխների եվ աղիքների հարթ մկանները, իջեցնում է ԶՃ-ն: Արախիդոնային թթվի մետաբոլիզմի ցիկլոօքսիգենազային ուղու նյութերը. Պրոստագլանդինը (PG) անոթների  եվ հարթ մկանների վրա ներգործող հզոր ռեակտիվ միացություն է, որը ներարկվելով մարդու մաշկի մեջ, առաջացնում է վազոդիլատացիա, խթանում է աղիների եվ թոքերի մկանների կծկումը: Այն ալերգիկ ասթմայի կարեվոր մեդիատորներից մեկն է:

ԳերզգայունությունԼիպոօքսիգենազային նյութեր
Լեյկոտրիենները զարգացնում են բորբոքային ռեակցիա, որոնք պահպանվում են երկար ժամանակ: ՇՈՒ-ներում (գլխավորապես դրանց դիստալ հատվածներում) լեյկոտրիենները առաջացնում է հարթ մկանների բջիջների երկարատեվ կծկում, մեծացնում է անոթների թափնցելիությունը եվ խթանում է լորձային արտազատուկի գոյացումը: Մարդկանց մոտ առավել ակտիվ է LTC4 եվ LTD4-ը, որը գրավում է միջանկյալ դիրք: Պակաս ակտիվ է ЛтЕ4-ը:  LTC4-ն եվ LTD4-ը հայտնաբերվում են ալերգիկ ռինիտով եվ բրոնխիալ ասթմայով հիվանդների քթային եվ  բրոնխների լավաժային/խոռոչային հեղուկներում: 

Հեմոտաքսիկ մեդիատորներ
Պարարտ բջիջների IgE-միջնորդավորված ակտիվացման դեպքում արտադրվում է  հեմոտաքսիկ մոլեկուլների /հեմոկինների/ մեծ քանակություն:

Նեյտրոֆիլների հեմոտաքսիկ գործոնները
Բարձրմոլեկուլային նեյտրոֆիլային հեմոտաքսիկ գործոնը ազատվում եվ հայտնաբերվում է շրջանառվող արյան մեջ պարարտ բջիջների ակտիվացումից անմիջապես հետո: ЛтВ4-ն եվ տրոմբոցիտների ակտիվացման գործոնը խթանում են նեյտրոֆիլների ելքը դեպի մաշկ, ինչպես նաեվ թթվածնային ռադիկալների եվ լիպիդային մեդիատորների ձեվավորումը:  Այդ մեդիատորները մոդուլացնող ներգործություն են ունենում նեյտրոֆիլների հեմոտաքսիկ պատասխանի վրա:

Էոզինոֆիլների հեմոտաքսիկ գործոնները
Էոզինոֆիլների նկատմամբ առավել արտահայտված հեմոտաքսիկ ընտրովի հատկություններով օժտված է տրոմբոցիտների ակտիվացման գործոնը, որը առաջացնում է մաշկային եվ բրոնխիալ էոզինոֆիլիա:
 
Ֆերմենտային հատկություններով մեդիատորներ
Պարարտ բջիջներում եվ բազոֆիլներում հայտնաբերված են 2 ֆերմենտ-մեդիատորներ: Տրիպտազան առկա է բոլոր պարարտ բջիջներներում, ազատվում է պարարտ բջիջների  IgE-միջնորդավորված ակտիվացման դեպքում:  Կինինոգենը ճեղքելով մինչեվ կինին, տրիպտազան նվազեցնում է արյան մակարդելիության հատկությունը, խթանում է ակտիվացումը եվ ճեղքում է կոմպլեմենտի համակարգի (մասնավորապես, СЗа) առանձին բաղադրիչները: Քանի որ նրա ակտիվությունը չի ճնշում պլազմայի հակապրոտեազային համակարգերը, տրիպտազան կարող է գոյատեվել երկար ժամանակ: Տրիպտազայի հայտնաբերումը արյան մեջ տարած անաֆիլակտիկ ռեակցիայի ամենազգայուն ցուցանիշներից մեկն է:  Քիմազան (քիմոտրիպտիկ պրոտեազան) հայտնաբերվում է միայն Պարարտ բջիջների շարակցական հյուսվածքում (քիմազան այդ ենթապոպուլացիայի ցուցիչն է):

Կառուցվածքային պրոտեոգլիկաններ
Հեպարինն օժտված է հակակոագուլանտային հատկություններով, ճնշում է կոմպլեմենտի համակարգի ակտիվությունը, մոդուլացնում է տրիպտազայի ակտիվությունը: Պարարտ բջիջների ցիտոկիններն արտադրում են ցիտոկինների լայն սպեկտր, այդ թվում նաեվ ուռուցքների նեկրոզի գործոն, իսկ (TNF-a)   IL-3, IL-4, IL-5, IL--6 եվ GM-CSF, որոնք կարեվոր  դեր են կատարում Պարարտ բջիջների պրոլիֆերացիայի եվ տարբերակման տեղային կարգավորման գործում:

Ռիսկի գործոններ
Ժառանգականություն: Չնայած այն հանգամանքին, որ ժառանգականության գործոնը երկար ժամանակ զուգորդվում էր ալերգիկ հիվանդությունների զարգացման հետ,  ժառանգականության ճշգրիտ տիպը դեռեվս մնում է վիճելի: Այն երեխաների մոտ, որոնց ծնողները չեն տառապում ալերգիայով, ալերգիայի զարգացման ռիսկը կազմում է 10%: Այն անձանց մոտ, որոնց ծնողներից մեկը տառապում է ալերգիայով, այդ տոկոսը կազմում է  40-50%, իսկ 70-80-% կազմում է այն դեպքում, երբ հիվանդ են ծնողներից երկուսն էլ: Ատոպիկ վիճակը դրսեվորվում է այն դեպքում, երբ ժառանգական հակում ունեցող անձինք շփում են ունենում գրգռող տարբեր գործոնների հետ: Այդ գործոններից շատերը ներշնչման ընթացքում եվ պերօրալ կերպով ներթափանցող ալերգեններ են,  որոնց նկատմամբ տեղի է ունենում սենսիբիլիզացիա: Կյանքի ընթացքում նման սենսիբիլիզացիա կարող է տեղի ունենալ ցանկացած ժամանակ, ներառյալ նաեվ ներարգանդային (մոր ծխելու պարագայում), կրծքով կերակրման փուլերը եվ նույնիսկ  մեծահասակների մոտ:

 

 

 

Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am

Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին