Չնշումը թոքամզի խոռոչումԹոքերը կազմաբանական առումով անջատ են կրծքի վանդակի ներքին մակերեսից։ Դրանց բաժանում է թոքամզի ընդերային և առպատային թերթիկների միջև գոյություն ունեցող խոռոչը  (5-10 մկմ-ի հասնող ճեղք) Ընդերային թերթիկը ծածկում է թոքերը, իսկ առպատայինը կրծքի վանդակի պատի ներքին մակերեսը։ Թոքամզային ճեղքը պարունակում է ավշի բաղադրությամբ շճային հեղուկ։ Շնչառության ժամանակ այդ հեղուկի առկայության շնորհիվ հեշտանում է թոքամզի թերթիկների շփումը միմյանց։ Թոքամզի թերթիկների նման սահունությունը անհրաժեշտ է, որպեսզի թոքերն առանց ձևափոխման կարողանան հետևել կրծքավանդակի փոփոխություններին։ Եթե բորբոքման հետևանքով (պլևրիտներ) թոքամզի թերթիկների միջև կպումներ են առաջանում, ապա այդ հատվածներում դժվարանում է թոքերի օդափոխությունը։ 

Ծնվելուց հետո թոքերը կրծքավանդակում միշտ գտնվում եե շատ թե քիչ ձգված վիճակում։ Դա ապահովվում է թոքերը շրջապատող թոքամզային ճեղքի բացասական ճնշումով։ Թոքամզային ճեղքի բացասական ճնշման առաջացումը բացատրվոմ է նրանով, որ նորածնի կրծքավանդակը աճում է ավելի արագ, քան թոքերը։ Այդ պատճառով թոքերը առպատային թերթիկի կողմից միշտ գտնվում են ձգված վիճակում։ Բացասական ճնշման առաջացման պատճառներից մեկն էլ այն է, որ թոքամզային թերթիկները օժտված են ներծծող հատկությունով։ Այդ պատճառով թոքամզային ճեղք թափանցած գազերը որոշ ժամանակից հետո ներծծվում են՝ վերականգնելով թոքամզային ճեղքի բացասական ճնշումը։ Նորածինների մոտ արտաշնչման ժամանակ թոքամզային ճեղքի ճնշումը հավասար է մթնոլորտային ճընշմանը։ Այն դառնում է բացասական միայն ներշնչման ժամանակ։ Թոքերը օժտված են առաձգականությամբ (առաձգականությունը ձգվելիության և ճկելիության զուգակցումն է), որի շնորհիվ թոքամզային խոռոչի ճնշումը փոքր է բշտիկայինից՝ թոքերի առաձգական ձգելիությամբ պայմանավորված մեծության չափով։ Դա նշանակում է, որ թոքերը ձգտում են անընդհատ փոքրացնել իրենց ծավալը։ Թոքամզային ճեղքի ճնշումը կարելի է չափել, եթե կրծքի վանդակի պատը ծակելով՝ այնտեղ մտցնել Ս-աձև ճնշաչափիչին միացած սնամեջ ասեղ։ Թոքամզային խոռոչի մեջ ասեղի թափանցելու դեպքում, ճնշաչափիչը ցույց կտա ճնշում, որը ցածր է մթնոլորտայինից։ Այն ստեղծվում է թոքերի առաձգական ձգողության ուժով։ Ընդունելով մթնոլորտային ճնշումը որպես զրո թոքամզային ճնշումը պայմանականորեն համարում են բացասական։ Հանգիստ արտաշնչման վերջում թոքամզային խոռոչի ճնշումը (Рթմ) մթնոլորտայինից (Рմ) ցածր է մոտ 3-6 մմ ս. ս. չափով։ Բշտիկային ճնշումը (Рр) հավասար է մթնոլորտայինին։ Այսպիսով, թոքամզային խոռոչի ճնշումը փոքր է բշտիկայինից այնպիսի մեծությամբ, որը ստեղծվում է թոքերի առաձգական (Рա) ձգողությամբ՝ Рթմ=Рբ - Рա:
Рթմ== 760 մմ u.u. - 3 մմ ս.ս. = 757 մմ սս.
Եթե Рթմ պայմանականորեն ընդունենք զրո, ապա Рթմ=0-3 = -3։
Բշտիկային ճնշման (Рբ) և թոքամզային ճնշման (Рթմ) տարբերությունը կոչվում է անդրթոքային ճնշում (Рաթ)։
Рբ - Рթմ=Рաթ Рաթ = 760 մմ u.u. - 757 մմ u.u. = 3 մմսս.

Ներշնչման ժամանակ կրծքավանդակի ծավալի մեծացման հաշվին թոքամզային ճեղքում ճնշումը դառնում է ավելի բացասական՝ 6-9 մմ սս. չափով մթնոլորտայինից ցածր։ Անդրթոքային ճնշման մեծացման հետևանքով թոքերը ուղղվում են, դրանց ծավալը մեծանում է, ներբշտիկային ճնշումը փոքրանում է, որը և դառնում է պատճառ, որպեսզի մթնոլորտային օդը օդատար ուղիներով մուտք գործի նրանց մեջ։ Բշտիկային ճնշման անկման աստիճանը կախված է ներշնչական մկանների կծկողական ուժից և օդատար ուղիների կողմից օդային հոսքին ցուցաբերած դիմադրությունից (աերոդինամիկ դիմադրություն)։ Եթե օդատար ուղիները փակ են, ապա ներշնչման փորձ կատարելիս թոքերում ճնշումը կարող է իջնել մինչև 70 մմս.ս., իսկ ուժեղ արտաշնչման փորձն ուղեկցվում է ճնշման բարձրացումով՝ մինչև 100 մմս.ս.։ Ներշնչման մկանների թուլացման ժամանակ ձգված թոքերի և որովայնի պատի ճկուն ուժերն առաջացնում են անդրթոքային ճնշման իջեցում, թոքերի ծավալի փոքրացում, ճնշումը բշտիկներում դառնում է մթնոլորտայինից բարձր, որի հետևանքով օդը մղվում է դուրս, և տեղի է ունենում արտաշնչում։
Խոր ներշնչման պահին թոքամզային խոռոչի ճնշումը կարող է իջնել մինչև 20 մմս.ս.։ Խորը արտաշնչման ժամանակ թոքամզային խոռոչի ճնշումը կարող է դառնալ դրական, սակայն բշտիկայինից փոքր է մնում թոքերի առաձգական ձգողության մեծության չափով։ Թոքամզային խոռոչի բացասական ճնշումը ձգտում է սեղմել կրծքավանդակը, իսկ վերջինի առաձգական ձգողությունն ուղղված է թոքերի ձգողունակությանը հակառակ ուղղությամբ, որը և հեշտացնում է ներշնչումը։

Նշված ուժերի հարաբերությունը որոշում է հանգիստ շնչառության մակարդակը և արտաշնչումից հետո, այսինքն՝ շնչառական մկանների լրիվ թուլացման պայմաններում, թոքերում մնացած օդի ծավալը (ֆունկցիոնալ մնացորդային ծավալ)։ Այսպիսով, թոքերի ծավալի պասիվ փոփոխությունների և կրծքի վանդակի ակտիվ շարժումների միջև թոքամզային ճեղքի բացասականությունը հանդիսանում է կենսականորեն անհրաժեշտ կապող օղակ։ Շնչառության ժամանակ թոքերի տարողության փոփոխությունների մեխանիզմը կարելի է ուսումնասիրել Դոnդերսի մոդելի օգնությամբ։ Թոքամզային ճեղքում գազեր չկան։ Թոքամզային խոռոչի մեջ օդ ներմուծելիս այն աստիճանաբար ներ է ծծվում։ Ներծծվում է նաև թոքամզային ճեղքում կուտակված հեղուկը։ Օդի ներծծումը բացատրվում է նրանով, որ արյան փոքր շրջանառության մանր երակներում լուծված գազերի լարվածությունն ավելի ցածր է, քան մթնոլորտային օդինը։ Թոքամզային ճեղքում հեղուկի կուտակմանը խոչընդոտում է ինչպես թոքամզային հեղուկի ցածր օնկոսային ճնշումը արյան պլազմայի համեմատությամբ, այնպես և արյան փոքր շրջանառության անոթների ցածր հիդրոստատիկ ճնշումը։

Պnևմոթորաքս։ Օդի մուտքը թոքամզային ճեղք կոչվում է պնևմոթորաքս։ Կրծքավանդակը բացելիս, երբ խախտվում են թոքամզային ճեղքի հերմետիկությունն ու ամբողջականությունը, թոքամզային ճեղքի ճնշումը կհավասարվի Ճնշումը թոքամզի խոռոչումմթնոլորտայինին և առաձգական ձգման հաշվին տեղի կունենա թոքերի անկում։ Չնայած շնչառական մկանների հաջորդական կծկմանը, օդափոխությունը դառնում է անհնար, քանի որ թոքերը չեն հետևում կրծքավանդակի շարժումներին։ Այդպիսի պնևմոթորաքսը կոչվում է բաց կամ արտաքին։ Այն զարգանում է, օրինակ, կրծքավանդակի վնասվածքների կամ ներկրծքային միջամտությունների ժամանակ։ Երկկողմանի բաց պնևմոթորաքսը, առանց համապատասխան շտապ օգնության, հանգեցնում է մահվան։ Անհրաժեշտ է շտապ կերպով վերականգնել թոքամզային ճեղքի հերմետիկությունը և անմիջապես սկսել արհեստական շնչառություն (դեպի թոքեր օդ ներմուծելու նպատակով)։ Թոքի հյուսվածքի ամբողջականությունը խախտվելիս օդը թոքի վնասվածքից կարող է մուտք գործել թոքամզային ճեղք։ Այդպիսի պնևմոթորաքսը կոչվում է ներքին։ Ոչ մեծ քանակությամբ օդի ներմուծումը թոքամզային խոռոչ հանգեցնում է թոքի մասնավոր անկման, սակայն նրա օդափոխությունը շարունակվում է։ Նման պնևմոթորաքսը կոչվում է փակ։ Շնորհիվ թոքամզի թերթիկների ներծծող հատկության, թոքամզային ճեղքի օդը որոշ ժամանակ անց ներ է ծծվում, ե թոքերը ձգվելով՝ մասնակցում են շնչառությանը։

Շնչաոական դիմադրություն։ Տարբերում են առաձգական և ոչ առաձգական դիմադրություններ։
Առաձգական դիմադրությունն իր մեջ ընդգրկամ Է երկու հասկացություն՝ ձգունակություն և ճկունություն։
Թոքերի առաձգական հատկությունները պայմանավորվում են երեք հիմնական գործոններով՝ 1) թոքաբշտիկների ներքին մակերեսը պատող հեղուկ թաղանթի (սոտֆակտանտի) մակերեսային լարվածությամբ (կազմում Է առաձգականության 55-65 %, 2) բշտիկների ճկունությամբ, որը պայմանավորվում Է նրանց առաձգական թելերով (կազմում Է ամբողջ առաձգականության 35-45 %-ը), 3) բրոնխային մկանների լարվածությամբ։ Հանգիստ ներշնչման ժամանակ ներշնչական մկանների կծկման ուժի 60-70 %-ը ծախսվում Է թոքերի առաձգական ձգողության իսկ խոր ներշնչման դեպքում՝ նաև կրծքի վանդակի առաձգական ձգողության դիմադրության հաղթահարման վրա։ Բշտիկային հյուսվածքը պարունակում Է առաձգական և կոլագենային թելեր, որոնք, բշտիկների շուրջը պարուրվելով, ձևավորում են ցանց։ Դրանցով Է պայմանավորված բշտիկային հյուսվածքի ձգունակությունը:Աոաձգական թելերը ձգման ընթացքում կարող են երկարել մոտ երկու անգամ։ Կոլագենային թելերը բշտիկների պատերին տալիս են ամրություն։

Թոքաբշտիկների ճկունությունը քանակապես արտահայտվում Է ձգունակությամբ (C)՝    C= ∆V1/∆P1, որտեղ ∆V1-ը թոքերի ծավալի փոփոխությունն Է, ∆P1-ը անդրթոքային ճնշման փոփոխությունը։ Տարեցների C-ն մոտավորապես հավասար Է 200 մլ/սմ ջրի սյան։
Ծծկեր երեխաների թոքային բշտիկների ձգունակությունը փոքր Է 5-10 մլ/սմ-ով։ Այդ ցուցանիշը թոքերի տարբեր հիվանդությունների ժամանակ փոխվում Է, ուստի նրա որոշումը կիրառվում Է ախտորոշիչ նպատակներով։ Մակերեսային լարվածությունը պայմանավորվում Է սոտֆակտանտ նյութով։ Այն ունի ցածր մակերեսային լարվածություն։ Սոտֆակտանտը արտադրվում Է թոքաբշտերի երկրորդ կարգի պնեմոցիտների կողմից։ Սուրֆակտանտն առաջացնում Է 20-50 նմ հաստությամբ շերտ, կազմված Է սպիտակուցներից, ֆոսֆոլիպիդներից և պոլիսախարիդներից։ Այն անընդհատ առաջանում Է և քայքայվում։ Սոտֆակտանտի բացակայության դեպքում թոքաբշտերի մակերեսային մեծ լարվածության շնորհիվ նրանց պատերը կարող են կպչել իրար, որի հետևանքով շնչառությունը կդառնա անհնար։ Այսպիսով, սուրֆակտանտն ապահովում Է թոքաբշտերի գնդաձևությունը՝ կանխելով նրանց գերձգումը ներշնչման և անկումը արտաշնչման ժամանակ։ Սուրֆակտանտն, իջեցնելով թոքաբշտերի մակերեսային լարվածությունը, նպաստում Է՝. 1) թոքերի ձգմանը նորածնի առաջին ներշնչման պահին, 2) ապահովում Է թոքի հյուսվածքի առաձգական դիմադրության 2/3-ը, 3) արտաշնչման ժամանակ կանխում Է թոքասեղմման (ատելեկտազ) :: զարգացումը, 4) կարգավորում Է օդի մուտքը և բշտիկային մակերեսից ջրի գոլորշացման ուժգնությունը, 5) օժտված Է մանրէակասեցնող ակտիվությամբ և բշտիկների մակերեսը մաքրում է շնչառության ընթացքում ներմուծված օտար մասնիկներից։ Թոքաբշտերի ներսի մակերեսը ջրային լուծույթով պատելիս մակերեսային լարվածությունը մեծանում է 5-8 անգամ, որի շնորհիվ առաջանում է որոշ բշտիկների լրիվ սեղմում (ատելեկտազ) և մյուսների՝ գերձգում։ Սոտֆակտանտի արտադրությունն ուժեղանում է պարասիմպաթիկ նյարդի ազդեցության տակ։

Առաձգական դիմադրությունը կախված է ներշնչման պահին թոքերի ձգվածության աստիճանից, ինչքան խորն է ներշնչումը, այնքան մեծ է առաձգական դիմադրությունը։ Առաձգական դիմադրույան միավոր է հանդիսանոմ էլաստանսը։ Դա թոքերի առաձգական ձգողության մեծությունն է, որն առաջանում է թոքերի տարողությանը 1 մլ-ով մեծացնելիս: Ձգունակությունը (ճկունությունը) առաձգականությանը հակառակ մեծություն է։ Ինչքան մեծ է ձգունակությունը, այնքան փոքր է առաձգականությունը։ Ձգունակությունը կարող է փոփոխության ենթարկվել թոքերի մի շարք հիվանդությունների ժամանակ։ Օրինակ, թոքերի էմֆիզեմայի ժամանակ առաձգականությունը փոքրանում է, իսկ ձգունակությունը՝ մեծանում, որը դժվարեցնում է արտաշնչումը, քանի որ առաձգականությունը փոքրացած է։ Ուստի արտաշնչման իրականացման համար ներգրավվում են նաև արտաշնչական լրացուցիչ մկաններ։ Իսկ թոքերի ֆիբրոզի ժամանակ, ընդհակառակը, թոքերը վատ են ձգվում, սակայն լավ սեղմվում են, որի հետևանքով դժվարանում է ներշնչումը, հեշտանում՝ արտաշնչումը։

Ոչ առաձգական դիմադրություն։ Ոչ առաձգական դիմադրությունն իր մեջ ընդգրկում է օդատար ուղիների աերոդինամիկ դիմադրությունը և հյուսվածքների մածուցիկ դիմադրությունը։     
Ներշնչվող և արտաշնչվող օդը օդատար ուղիներով շարժվում է բերանի խոռոչի և թոքաբշտերի ճնշումների տարբերության գրադիենտի շնորհիվ, ուստի թոքաբշտերի բշտիկային ճնշումը հանդիսանում է շնչվող գազերի փոխադրման շարժիչ ուժը։ Շնչառական ուղիներում օդային հոսքը հիմնականում ունի շերտավոր (լամինար) բնույթ, սակայն ճյուղավորումների տեղերում և ախտաբանական նեղացումներում օդի հոսքը ստանում է մրրիկային (տուրբուլենտ) բնույթ։ Օդի շերտային հոսքը ենթարկվում է Հագեն-Պուազեյլի օրենքին, ըստ որի ծավալային արագությունը (Q) ուղիղ համեմատական է ∆P ճնշման աստիճանին և հակադարձ համեմատական օդաշարժումային (աերոդինամիկ) դիմադրությանը (R).  Q=∆P/R      R=8ηℓ/ πr4
որտեղ η-ն մածուցիկությունն է, ℓ-ը խողովակի երկարությունը, P-ն շրջագծի հարաբերությունն է տրամագծին, r-ը խողովակի շառավիղն է։ Իսկ օդաշարդումային ճնշումը կախված է խողովակի լայնական կտրվածքից, երկարությունից և գազի մածուցիկությունից։ Կրծքի և որովայնի խոռոչների հյուսվածքների դիմադրությունը պայմանավորված է դրանց ներքին շփումով և ոչ ճկուն ձևախախտումով։ Հյուսվածքների դիմադրությունը մեծ չէ։ Ոչ առաձգական դիմադրության 80-90 %-ը ստեղծվում է օդատար ուղիների օդաշարժումային ճնշումով, իսկ 10-20 %-ը՝ հյուսվածքների դիմադրությամբ։

 

 

Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am

Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին