Արյան շրջանառության հայտնաբերումից հետո բժշկության բնագավառում սկսեցին արյան փոխներարկման փորձեր կատարել։ Փոխներարկման ժամանակ առողջ անհատից` դոնորից վերցրած արյունը ներարկում են արյան կարիք ունեցող անհատին` ռեցիպիենտին։ Սակայն այդ փոխներարկումները գերակշռող դեպքերում անհաջողությամբ էին ավարտվում։ Ռեցիպիենտի արյան մեջ դոնորի էրիթրոցիտները կպչում էին միմյանց, փաթիլավորվում, խցանում մանր անոթները, դառնում անկենսունակ և հեմոլիզվում։ էրիթրոցիտների այս ռեակցիան կոչվում է ագլյուտինացիա, որի հետևանքով զարգանում են հետփոխներարկման շոկի ծանր երևույթներ։
Միայն 1901թ. ավստրիայցի Կ.Լանդշտեյները Ա 1903թ. չեխ Ց.3անսկին, հայտնաբերեցին արյան խմբերը և բացահայտեցին ագլյուտինացիայի պատճառը։ Պարզվում է, որ մարդկանց արյան պլազման պարունակում է ագլյուտինացիա առաջացնող երկու տիպի գործոններ, որոնց անվանեցին α և β ագլյուտինիններ։ Իսկ էրիթրոցիտները պարունակում են ագլյուտինացիայի ենթարկվող երկու գործոններ՝ A և В ագլյուտինոգեննր։ Ագլյուտինացիա տեղի է ունենում միայն այն դեպքում, երբ համանուն գործոնները հանդիպում են միմյանց այսինքն` А ագլյուտինոգենը հանդիպում է α ագլյուտինին, կամ В ագլյուտինոգենը հանդիպում է ագլյուտինին։ Միևնույն մարդու արյան մեջ գոյություն ունեն այդ չորս գործոններից միայն երկուսը, այնպես, որ դրանք համանուն չլինեն։ Հասկանալի է, որ նման պայմանով այդ գործոններից կարելի է կազմել չորս զուգորդություններ, որոնք հենց համարվում են արյան չորս խմբերը։ Առաջին խմբի էրիթրոցիտները А կամ В ագլյուտինոգեն չեն պարունակում, իսկ պլազմայում գոյություն ունեն α և β ագլյուտինինները (I 0,αβ): II խմբի էրիթրոցիտները պարունակում են միայն А ազլյուտինոգեն, իսկ արյան պլազման` β ագլյուտինին (II А, β ): III խմբի էրիթրոցիտները պարունակում են միայն В ագլյուտինոգեն, իսկ արյան պլազման` α ագլյուտինին (III В, α): IV խմբի էրիթրոցիտները պարունակում են և' А, և' В ագլյուտինոգեններ, իսկ արյան պլազման α կամ β ագլյուտինին չի պարունակում (IVAB,o): Արյան նշված խմբային պատկանելությունն ուսումնասիրվում է որպես առանձին՝ ABO համակարգ որն ի տարբերությունն մյուս անտիգենային համակարգերի, արյան պլազմայում ունի իր բնական հակամարմինները αև β ագլյուտինինները։
Արյան խմբային հատկանիշը ժառանգական հատկանիշ է և պայմանավորված է բազմակի ալելներով՝ А, В, Н և О գեներով, որոնք տեղակայված են էրիթրոբլաստների 9-րդ զույգ քրոմոսոմի երկար թևում։ Ագլյուտինոգենները իրենց բնույթով գլիկոպրոտեիդներ են, որոնք դասավորվում են էրիթրոցիտների թաղանթի արտաքին մակերեսին։ Դրանց սինթեզը սկսվում է սաղմնային զարգացման վաղ շրջանում` էրիթրոպոեզին զուգընթաց։ Н, А, В գեներն իրականացնում են հատուկ ֆերմենտների` գլիկոլիզիլտրանսֆերազների սինթեզը, որոնց ներգործությամբ համապատասխանաբար ձևավորվում են` Н, А, В ագլյուտինոգենների քիմիական կառուցվածքը բնորոշող մոնոսախարիդները Լ-ֆուկոզը, N-ացետիլգալակտոզամինը, D-գալակտոզը: Н գենի հսկողությամբ բոլոր մարդկանց էրիթրոբլաստներում մեկ ընդհանուր ելանյութ հանդիսացող ցերամիդպենտասախարիդից սինթեզվում է Н ագլյուտինոգենը։ О գենը ֆոսֆորիլազ ֆերմենտի սինթեզ չի ապահովում ուստի, եթե անհատի գենոտիպում А կամ В գեներ գոյություն չունեն, ապա Н ագլյուտինոգենը մնում է անփոփոխ և պայմանավորում արյան I խումբ` I, O: Եթե մարդու գենոտիպում առկա է միայն А գենը, ապա նրա հսկողությամբ սինթեզված ֆերմենտի մասնակցությամբ Н ագլյուտինոգենից առաջանում է А ագլյուտինոգենը, որը բնորոշ է II խմբին` II ,А: Եթե գենոտիպը պարունակում է միայն В գեն, ապա նրա կոդավորումով սինթեզվում է այլ ֆերմենտ, որը Н ագլյուտինոգենը վեր է ածում В ագլյուտինոգենի, որով պայմանավորված է III խումբը III, В: Գենոտիպում А և В կոդոմինանտ գեների առկայության դեպքում սինթեզվում են А և В ագլյուտինոգենները IV АВ խումբ։
а և β ագլյուտինինների սինթեզը սկսվում է ծնվելուց հետո և առավելագույն չափի է հասնում 8-10 տարեկան հասակում։ Քանի, որ սրանք հակամարմիններ են, ապա նրանց սինթեզը նույնպես իմունոլոգիական ռեակցիայի արդյունք է։ Սեփական էրիթրոցիտների А և В ագլյուտինոգենների նկատմամբ օրգանիզմն ունի իմունոլոգիական դիմացկունություն (տոլերանտություն)։ Դա նշանակում է, որ II ե IV խմբի А ագլյուտինոգենի նկատմամբ նույն օրգանիզմում α ագլյուտինին չի սինթեզվում։ Իսկ III և IV խմբի В ագլյուտինոգենի հանդեպ նույն օրգանիզմում β ագլյուտինին չի սինթեզվում։ Սակայն ընդունած սննդի մեջ գոյություն ունեն մեծ քանակությամբ А և В ագլյուտինոգեններ և նրանց նկատմամբ իբրև անտիգենների I և III խմբում սինթեզում են α ագլյուտինիններ, իսկ I և II խմբի արյան պլազմայում` β ագլյուտինիններ։ Պարզվում է, որ А ագլյուտինոգենն իր հերթին ունի 10 ենթատեսակներ А1 А2, А3... : A1-ն օժտված է ավելի ուժեղ ագլյուտինացիայի ունակությամբ, քան մյուսները։ В ագլյուտինոգենն նույնպես հանդիպում է մի քանի տարբերակներով (В, և В2):
Հայտնաբերված են նաև արյան խմբերի այլ իմուն ագլյուտինիններ՝ հակա– А1, հակա -А2, հակա– В, որոնք α-ի և β-ի համեմատությամբ ավելի ուժգին ագլյուտինիններ են։ Ի դեպ արյան խմբային պատկանելությունը ավելի ճշգրիտ և հստակ որոշելու համար լաբորատոր պայմաններում այդ ագլյուտինինները ստանում են, օրինակ` մկներին մարդու А և В ագլյուտինոգեններ պարունակող էրիթրոցիտներով իմունացնելու ճանապարհով։ Այնպես, որ ագլյուտինոգենների և ագլյուտինինների նշած տարբերակների շնորհիվ արյան խմբերը ունեն իրենց ենթախմբերը, բայց փոխներարկման ժամանակ հաշվի է առնվում միայն դոնորի և ռեցիպիենտի խմբային պատկանելությունը։ Արյան խմբերի անհամատեղելիության անցանկալի հետևանքներից խուսափելու համար միշտ պետք է կատարել նույնանուն խմբերի փոխներարկում։
Արյան խմբերը հասարակության մեջ անհամաչափ են բաշխված։ Եվրոպական տարբեր ժողովուրդների մեջ գոյություն ունի արյան խմբերի հետևյալ տոկոսային հարաբերությունը I խումբ` 40-50%, II խումբ` 30-40%, III խումբ` 10-20%, IV խումբ` 5 %: Արյան II խումբը հայ ժողովրդի գերակշռող խումբն է։ Կան նեգրոիդ ազգեր, որոնց էրիթրոցիտները В ագլյուտինոգեն չի պարունակում։ Խմբերի նման անհամաչափ բախշման պատճառով երբեմն հարկադրված դիմում են տարանուն խմբերի փոխներարկման, որն ունի երկու կարևոր կանոններ։ Դրաեցից մեկի համաձայն տարանուն խմբեր փոխներարկելիս ագլյուտինացիայից խուսափելու համար դոնորի ագլյուտինոգենները չպետք է հանդիպեն ռեցիպիենտի համանուն ագլյուտինիններին։
Տարանուն խմբերի փոխներարկման նշած կանոնը պարզաբանվում է մյուս կանոնի օգնությամբ, որը կոչվում է նոսրացման կանոն։ Դոնորի ագլյուտինինները ռեցիպիենտի արյան մեջ նոսրանում են, ուստի փոխներարկման ժամանակ նրանց հաշվի չեն ։ Ագլյունինացիայի առաջացման համար, ընդհակառակը, ագլյուտինինները քանակապես 10-15 անգամ պետք է ագլյուտինոգեններից քանակով ավելի շատ լինեն։ Սովորաբար փոխներարկվող արյան միանվագ քանակը 500մլ-ին չի գերազանցում, իսկ արյան կարիք ունեցող ռեցիպիենտի արյան զանգվածը առնվազը 3500մլ է։ Ուստի, օրինակ, II խմբի դոնորի արյան β ագլյուտինները IV խմբի արյան մեջ ներարկելիս զգալիորեն նոսրանում են և կորցնում էրիթրոցիտները փաթիլավորելու իրենց ունակությունը։ Այնուամենայնիվ տարանուն խմբերի փոխներարկումը, հատկապես կրծքային վիրահատությունների ժամանակ, երբ զանգվածային փոխներարկում է կատարվում, խիստ սահմանափակ է։ Միաժամանակ I խմբի անհատների 20%-ի մոտ հայտնաբերված է հակա-A և հակա– В իմուն հակամարմիններ, որոնց շնորհիվ I խմբի անհատները համարվում են վտանգավոր ունիվերսալ դոնորներ։
A, B,H ագլյուտինոգեններից բացի էրիթրոցիտների թաղանթի վրա կան այլ անտիգեններ (Rh,M,N,S և այլն), որոնց նշանակությունը դրսեորվում է հատկապես կրկնակի փոխներարկումների ժամանակ։ Ուստի միևնույն դոնորից կրկնակի փոխներարկումներ խորհուրդ չի տրվում։ Ռեզուս–գործոն։ Այս ագլյուտինոգենը հայտնաբերվել է 1940թ. Կ. Լանդշտեյների և Ի.Վիների կողմից, որոնք փորձարարական նպատակով Macacus rhesus կապկի արյունը փոխներարկեցին ճագարին։ Առաջին փոխներարկումն արտաքուստ բարեհաջող էր։ Երբ 14-15 օր հետո այդ փոխներարկումը կրկնեցին, ճագարի մոտ զարգացան հետփոխներարկման շոկի ծանր երևույթներ, որոնք ճագարի համար մահացու էին։ Հասկանալի դարձավ, որ կապկի էրիթրոցիտները պարունակում են բնորոշ ագլյուտինոգեն, որը ճագարի էրիթրոցիտներում գոյություն չունի։ Ագլյուտինոգենը «rhesus» բառի սկզբնատառով կոչվեց Rh-գործոն` ռեզուս-գործոն։ Այդ գործոնի ազդեցությամբ ճագարի արյան մեջ ի հայտ են գալիս համանուն հակամարմիններ (հակա-Rh ագլյուտինին), որոնք երկրորդ փոխներարկման ժամանակ հանդիպում են կապկի էրիթրոցիտների Rh-գործոնին և առաջ բերում ագլյուտինացիայի ռեակցիա։ Ի տարբերություն α և β ագլյուտինինների, հակա-Rh ագլյուտինինը բնականոն ճանապարհով չի սինթեզվում։ Այն սինթեզվում է միայն ռեզուս անհամատեղելիությունների դեպքերում։
Ուսումնասիրություններր ցույց տվեցին, որ մարդկանց 85%-ի արյան էրիթրոցիտները կրում են Rh ագլյուտինոգենը և այդ արյունն անվանեցին ռեզուս-դրական՝ Rh+, իսկ 15%-ի արյան էրիթրոցիտները չեն պարունակում այդ գործոնը, նրանց արյունը ռեզուս-բացասական` Rh-: Որոշ ազգերի, օրինակ` էվենների, արյունը 100% Rh+ է։ Հետագայում պարզվեց, որ Rh-գործոնն ունի իր տարբերակները, որոնց նշեցին որպես Rh', Rh° և Rh", իսկ ներկայումս դրանց հաճախ անվանում են համապատասխանաբար C, D և E գործոններ։ Պարզվեց նաև, որ Rh- արյան էրիթրոցիտները նույնպես ունեն բնորոշ անտիգենների տարբերակներ, որոնց նախկինում նշում էին Hr-ով, իսկ այժմ` c, d և e տառերով (C,D և E գործոններին համապատասխան)։ էրիթրոցիտներն իրենց թաղանթի վրա կրում են այդ 6 գործոններից միայն երեքը։ Ըստ որում եթե առկա է D անտիգենը, ապա d-ն բացակայում է, C-ի առկայության դեպքում բացակայում է c-ն և այլն։ Նշած բոլոր 6 ագլյուտինոգեններից միայն D-ն ունի իմունացնելու ուժեղ հատկություն, որի ազդեցությամբ սինթեզվում են հակա-D (հակա– Rh) ագլյուտինիններ։ Միմիայն այն արյունն է համարվում Rh+, որի էրիթրոցիտները կրում են D ագլյուտինոգեն։ Այնպես, որ եթե էրիթրոցիտների թաղանթի վրա կան մնացած հինգ ագլյուտոգեններից (С, Е, с, d, e) ցանկացած եռանդամ զուգորդություններից մեկը, ապա այդ արյունը Rh- է։ С և Е անտիգեններն ունեն իմունացնելու շատ թույլ հատկություն։
Ռեզուս պատկանելիության հատկանիշը ժառանգական հատկանիշ է և գտնվում է առաջին զույգ քրոմոսոմի կարճ թևում տեղակայված գեների հսկողության տակ։ Գործնական բժշկության մեջ, մասնավորապես արյան փոխներարկման և մանկաբարձության մեջ, ռեզուս պատւկանելիության որոշումը կարևոր խնդիր է։ Արյան փոխներարկման ժամանակ Rh+ դոնորի արյունը չի կարելի փոխներարկել Rh- արյուն ունեցող ռեցիպիենտին, որովհետև երկրորդ անգամ նման փոխներարկումը մահացու ելք է ունենում։ Պատճառը դարձյալ հետփոխներարկման ագլյուտինացիան է, որը տեղի է ունենում Rh-ռեցիպիենտի արյան մեջ (առաջին փոխներարկման հետևանքով) ի հայտ եկած հակա-D ագլյուտինինների և դոնորի D-գործոնի միջև։ Այսպիսով կտրուկ կերպով արգելվում է Rh-ի արյունը փոխներարկել Rh- արյուն ունեցող ռեցիպիենտին։ Փոխներարկման մյուս տարբերակները (Rh- դոնորից Rh- ռեցիպիենտին, Rh- դոնորից Rh+ ռեցիպիենտին և Rh-ի դոնորից Rh+ ռեցիպիենտին) թույլատրելի են։
Մանկաբարձության մեջ ռեզուս-գործոնն իր նշանակությունը դրսևորում է այն դեպքում, երբ մոր արյունը Rh- է, հոր արյունը Rh+, իսկ պտղի արյունը կրում է հոր հատկանիշը և նույնպես Rh+ է։ Եթե առաջին ծննդաբերության ժամանակ ընկերքի պատնեշով պտղի էրիթրոցիտները մոր արյան մեջ չեն թափանցում, ապա մոր օրգանիզմում հակա-D հակամարմիններ չեն սինթեգվում։ Իսկ եթե այդ պատնեշով մոր արյան մեջ անցնի պտղի թեկուզ չնչին քանակությամբ (0,25մլ) արյուն, ապա մոր օրգանիզմում կգոյանան հակա-D ագլյուտինիններ, որոնց գոյությունը վտանգավոր է ինչպես իրեն` մոր համար (Rh+ արյան փոխներարկման դեպքում), այնպես էլ հետագա պտուղների զարգացման համար։ Նման վտանգ կարող է առաջանալ նաև արհեստական վիժումների, ծննդաբերության ձեռքային միջամտությունների հետևանքով։ Եթե հաջորդ նոր զարգացող պտուղը դարձյալ ունենա Rh+ արյուն, ապա մոր արյունից պատրաստի հակա-D հակամարմինները կթափանցեն պտղի արյան շրջանառության մեջ ու նրա Rh+ էրիթրոցիտները կենթարկեն ագլյուտինացիայի և հեմոլիզի։ Պտուղը կծնվի հեմոլիտիկ դեղնախտով, մարմնական թերություններով կամ մահացած։ Ներկայումս այս վտանգից խուսափելու համար առաջին ծննդաբերությունից կամ արհեստական վիժումից առաջ Rh-մոր արյան մեջ ներարկում են հակա-D հակամարմիններով խտացրած շիճուկ, որը ագլյուտինացնում և քայքայում է պտղից թափանցած Rh+ էրիթրոցիտները։ Դրանով վերանում է մոր արյան մեջ այդ էրիթրոցիտների հանդեպ հակա-D հակամարմիններ սինթեզվելու վտանգը։ Պետք է հիշել, որ չնայած C և E անտիգենների իմունացնելու ունակությունը շատ թույլ է, Rh-արյան մեջ նրանց հաճախակի ներմուծումը նույնպես կարող է իմունոլոգիական ռեակցիայի պատճառ դառնալ։
Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am
Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին
