Շիզոֆրենիան քրոնիկական ընթացք ունեցող հիվանդություններից է։ Նախանշանների շրջանում աննկատ դրսևորումները աստիճանաբար վեր են ածվում մանիֆեստային շրջանի արտահայտված ախտանիշների և ախտանիշախմբերի, ավելի ուշ՝ ելքային վիճակներում՝ վերածվելով խոր պակասորդային (դեֆիցիտար) ախտանիշների (անձի դեֆեկտի)։
Առանձնացնում են շիզոֆրենիայի ընթացքի երեք հիմանական ձև՝
-անընդհատ (չընդմիջվող)
-նոպայաձև
-հարաճուն (շուբանման, այսինքն՝ նոպաներով ընթացող)
-պարբերական։
Անընդհատ ընթացող շիզոֆրենիան կարող է ունենալ թույլ (թորշոմած) և չարորակ հարաճուն ընթացք։ Առաջին տարբերակը, պայմանավորված է ախտանշանների աստիճանական, քիչ նկատելի զարգացմամբ, բնութագրվում է հոգեկան պրոցեսների խանգարման ոչ խոր արտահայտվածությամբ, անձի դանդաղ, հիվանդագին փոփոխմամբ և հիվանդների սոցիալական հարմարման առավել բարձր հնարավորություններով։ Թորշոմած ընթացող շիզոֆրենիայի ախտանիշները սահմանափակվում են նևրոտիկ (օբսեսիվ, ֆոբիկ, վեգետատիվ և այլն), պսիխոպաթիկ, աֆեկտիվ, հիպոխոնդրիկ և թույլ արտահայտված պարանոիդ խանգարումների շրջանակով։
Թորշոմած, թույլ հարաճուն շիզոֆրենիան ավելի հաճախ սկսվում է 16-18 տարեկանում, սակայն ակնհայտ ախտանիշներն ի հայտ են գալիս ավելի ուշ։ Հիվանդության ամենասկզբից իսկ դիտվում են հուզական անհամապատասխանություն, թուլություն, ինքնամփոփվածություն, հետաքրքրությունների շրջանակի սահմանափակում, հակումների խեղաթյուրում։ Այս ֆոնի վրա դրսևորվում են համահարթված, վերը նշված արգասավոր ախտանշանները։
Չարորակ հարաճուն անընդհատ ընթացող շիզոֆրենիան սովորաբար, առաջանում է, մանկական և պատանեկան տարիքում։ Արգասավոր խանգարումները բազմաբնույթ են (զառանցական, ցնորական, կատատոնահեբեֆրենիկ). դրանց նախորդում են բացասական ախտանշանները։ Արագ ձևավորվում են ծանր ելքային վիճակներ, ինչը պայմանավորված է նաև բուժմանը վատ ենթարկվելու հանգամանքով։ Անընդհատ հարաճուն ընթացքը բնորոշ է շիզոֆրենիայի հասարակ և հեբեֆրենիկ ձևերին, ինչպես նաև լյուցիդային կատատոնիային։
Նոպայաձև հարաճուն (շուբանման) շիզոֆրենիան ընթանում է նոպաների ձևով, որոնք ընդմիջվում են ռեմիսիաներով (ախտանիշների նվազմամբ)։ Հոգեախտաբանական ախտանշաբանությունը բազմազան է, գերակշռում են պարանոիդ կամ կատատոնիկ խանգարումները՝ աֆեկտիվ երևույթներով։
Ռեցիդիվների (ախտադարձերի) թվի մեծացմանը զուգընթաց դիտվում է կլինիկական պատկերի աստիճանական բարդացում, պարանոիդ համախտանիշը հաճախ վերափոխվում է Կանդինսկու-Կլերամբոյի համախտանիշի։ Եթե հիվանդության վաղ փուլերում նոպայից հետո քննադատական վերաբերմունքը բավականին վերականգնվում է, և առաջանում են խոր ռեմիսիաներ, ապա հետագայում, հիվանդության յուրքանչյուր նոր սրացման դեպքում, նոպաներն ավելի ու ավելի տևական են դառնում, ռեմիսիայի շրջանում հոգեախտաբանական խանգարումների. մասնավոր հոգեբուժություն ավելի ու ավելի շատ մնացորդային երևույթներ են դիտվում, էլ ավելի է իջնում քննադատական վերաբերմունքը հիվանդագին ապրումների հանդեպ, և նոպայանման շիզոֆրենիան կարող է անընդհատ ընթացք ձեռք բերել` բավականին արտահայտված ախտանշաններով։ Ամենից հաճախ նոպայանման ընթանում է պարանոիդ շիզոֆրենիան, լինում են սուր պարանոիդ, ցնորական, ցնորագառանցական և պարաֆրեն նոպաներ։ Նոպայանման ձևով կարող է ընթանալ ցանկացած տարիքում սկսված շիզոֆրենիան։
Պարբերական շիզոֆրենիայի կլինիկական արտահայտություններն ընդհանուր շատ կողմեր ունեն բիպոլյար պսիխոզի հետ։ Դա և համեմատական բարենպաստ ընթացքն է, և հստակ աֆեկտիվ խանգարումների առկայությունը մանիակալ և դեպրեսիվ վիճակների ձևով, անձի հարաբերական պահպանվածությունը՝ չնայած հիվանդության վաղեմությանը։ Ռեմիսիաները խորն են, դրանց ժամանակ գրեթե լիովին հետ են զարգանում պսիխոտիկ ախտանշանները, իսկ նոպաները հաճախ զարգանում են հոգեախտաբանական սուր խանգարումների ձևով։ Պարբերական շիզոֆրենիան ներառում է տարբեր տիպի նոպաներ. աֆեկտիվ (միա և երկբևեռ), աֆեկտիվ-զառանցական (դեպրեսիվ–պարանոիդ) և օնեյրոիդ-կատատոնիկ։ Այդ նոպաները կարող են ունենալ մինչև մի քանի ամիս տևողության ընթացք, կարող են լինել նաև շատ կարճատև (մինչև 2 շաբաթ), տարանցիկ նոպաներ։ Շիզոֆրենիայի պարբերական ընթացքի դեպքում արտահայտված դեֆեկտ չի առաջանում։
Պատճառագիտությունն ու ախտածագումը
Գոյություն ունեն տասնյակ տեսություններ շիզոֆրենիայի առաջացման և զարգացման մասին։ Ծագումնաբանական տեսության համաձայն, որը հիմնված է՝ շիզոֆրենիայով հիվանդների ժառանգականության կլինիկավիճակագրական ուսումնասիրության վրա, ժառանգական գործոնի դերը կասկած չի հարուցում։ Հաստատված է, որ շիզոֆրենիայով հիվանդների ընտանիքներում այդ հիվանդությամբ հիվանդանալու հավանականությունն ավելի բարձր է։ Այսպես, եթե երկձվածին երկվորյակներից մեկն ընտանիքում հիվանդացել է շիզոֆրենիայով, ապա դրա առաջացման հավանականությունը երկրորդի մոտ կազմում է 17%։ Աիաձվածին երկվորյակներից մեկի հիվանդանալու դեպքում մյուսի հիվանդանալու հավանականությունը հասնում է 85-90%։ Եթե հիվանդ է ծնողներից մեկը, ապա երեխաների՝ շիզոֆրենիայով հիվանդանալու հավանականությունը 16% է, իսկ երկու ծնողների հիվանդության դեպքում այն հասնում Է մոտ 70-80%։ Սրա հետ մեկտեղ շիզոֆրենիայով հիվանդների տոհմաբանական ծառում առկա է այս հիվանդության զգալի կուտակում։
20-րդ դարի սկզբում ենթադրություն արվեց այն մասին, որ շիզոֆրենիայի հիմքում ընկած է տոքսիկոզը (թունախտը)։ Սկզբում գտնում էին, որ դա էկզոգեն թունավորման արդյունք Է (տուբերկուլյոզ, կոլիբացիլոզ, ստրեպտակոկային վարակ), սակայն այս ենթադրությունները չհաստատվեցին։ Այնուհետև առաջ քաշվեց էնդոտոքսիկոզի տեսությունը։ Այս տեսակետի համաձայն հիվանդների օրգանիզմի կենսաբանական հեղուկները (շիճուկը, արյունը, ողնուղեղային հեղուկը, լեղին, մեզը) օժտված են թունավոր հատկություններով։ Տարբեր լաբորա-տորիաներում կենսաբանական հեղուկներից անջատվել է սպիտակուցային բնույթի «թունավոր» միացություն, որը պայմանականորեն անվանվել է տարաքսեին։ Տարաքսեինի ներարկումն առողջ կամավորներին հանգեցրել է շիզոֆրենիային բնորոշ ախտանիշների զարգացմանը։ Իմունաբանության զարգացման հաջողությունները գիտնականների ուշադրությունը բևեռեցին շիզոֆրենիայի իմունոլոգիական ռեակտիվականության հարցին։ Առաջ քաշվեց «աուտո իմունացման» տեսությունը, որի համաձայն ուղեղային հյուսվածքն ալերգենի բնույթ է ձեռք բերում, այսինքն` օրգանիզմը սեփական հյուսվածքների, մասնավորապես ուղեղի հյուսվածքների հակածինների դեմ հակամարմիններ է սինթեզում։ Այս հակամարմինները կարող են վնասել ուղեղի հյուսվածքները։ Շիզոֆրենիայի ախտածագման մյուս տեսություններից հարկ է հիշատակել նաև վիրուսայինը, էլեկտրաֆիզիոլոգիականը, «դիէնցեֆալոզը»։ Ախտաբանական անատոմիան։ Ախտաբանաանատոմիական փոփոխությունները շիզոֆրենիայի ժամանակ չի կարելի համարել ուրույն և բնորոշ միայն այս հիվանդությանը։ Անզեն աչքով ուղեղը զննելիս տարիքային և այլ փոփոխություններով չբարդացած շիզոֆրենիայի դեպքում որևէ բնորոշ առանձնահատ֊ կություն չի հայտնաբերվում, բացակայում են բջջակառուցվածքային կոպիտ խանգարումները։
Կլինիկական ձևերը
Հասարակ ձևը զարգանում է պատանեկան տարիքում և դասվում է կորիզային, բուժման նկատմամբ դիմակայուն ձևերի շարքին։ Այն հիմնականում բնութագրվում է զարգացման դանդաղ տեմպով և անընդհատ հարաճուն (պրոգրեդիենտ) ընթացքով։ Հիվանդության սկզբից ևեթ ի հայտ է գալիս ակտիվության, մղումների նվազում։ Հիվանդը կորցնում է հետաքրքրությունները, դառնում թորշոմած, պասիվ, աննախաձեռնող։ Աստիճանաբար խզում է կապը ընկերների հետ. հարաբերությունները ծնողների հետ դառնում են սառը, նրանց հանդեպ առաջանում է թշնամական վերաբերմունք, ատելություն, ագրեսիվություն։ Աճում է օտարացումը, մեկուսացումը բոլորից և առօրյա իրավիճակից։ Հիվանդը դադարում է հաճախել դասերին, պարապմունքներին, գնալ աշխատանքի, դառնում է փնթի, անփույթ և անտարբեր նույնիսկ իր ապագայի հանդեպ։ Նա ավելի ու ավելի է խորասուզվում սեփական ապրումների աշխարհը, զարգանում է ինքնավերլուծություն (ռեֆլեքսիա), «փիլիսոփայական ինտոքսիկացիա», իրական կյանքից կտրված դատարկաբանություն, ավելի ու ավելի է արտահայտվում աուտիզմը՝ մտավոր ակտիվության մակարդակի իջեցմամբ, էներգետիկ պոտենցիալի նվազմամբ։ Սկզբնական փուլում հիվանդը զգում է իր հետ կատարվող փոփոխությունները, փորձում զբաղվել ինչ-որ բանով՝ հաճախ դրսևորելով իրեն ոչ բնորոշ հետաքրքրություններ։ Սակայն, հազիվ որևէ բան ձեռնարկելով թողնում է այն և փորձում նորը սկսել («դրեյֆ»)։ Այսպես, թողնելով ուսումը հիվանդը սկսում է օտար լեզու ուսումնասիրել, իսկ այնուհետև հաջորդաբար հրապուրվում է երաժշտությամբ, փիլիսոփայական մտակառուցումներով և այլն։ Հույզերն անկայուն են, գերակշռում է դյուրագրգռությունը, ընկճվածությունը` ուղեկցված ինքնասպանության սևեռուն մտքերով ու փորձերով։ Աստիճանաբար զարգանում է հուզական բթություն։ Հիվանդության ելքն անբարենպաստ է, այն ընթանում է չարորակ՝ հասցնելով ապաթիկոաբուլիկ դեֆեկտի առաջացման։ Գոյություն ունի շիզոֆրենիայի հասարակ ձևի երկու տարբերակ, նևրոզանման, երբ գերակշռում են նևրոտիկ համախտանիշները և պսիխոպաթանման, երբ առկա են պսիխոպաթանման ախտանիշներ։
Ենթաընդարմացած վիճակում (ոչ լրիվ ստուպոր) հիվանդները լինում են կարկամած, արձանանում են միևնույն դիրքում (օրինակ ժամերով կանգնում են փակ դռան առջև)։ Հիվանդը կարող է երկար ժամանակ (օրեր, շաբաթներ) ստերեոտիպորեն կանգնել կամ նստել միևնույն տեղում։ Ընդարմացման վիճակում հիվանդի մոտ կարող են դիտվել իմպուլսիվ գործողություններ։ Օնեյրոիդ ընդարմացման դեպքում հիվանդները անրջային երևակայական բնույթի բարդ ապրումներ են ունենում (տիեզերական աղետներ, տեղափոխում այլ աշխարհներ և պատմական դարաշրջաններ)։ Այս ապրումները երազների են նման, հիվանդները որոշ չափով հիշում են և պատմում դրանց մասին օնեյրոիդ ընդարմացումից դուրս գալուց հետո։ Կատատոնիկ գրգռվածությունը կարող է նախորդել ընդարմացմանը կամ զարգանալ դրանից հետո։ Այն սուր ձևով արտահայտվում է իմպուլսիվ գործողություններով, միօրինակությամբ, անիմաստությամբ և ստերեոտիպությամբ ուղեկցվող աննպատակ, քաոսային գրգռվածությամբ։ Երբեմն էլ շարժումները դառնում են ռիթմիկ հիշեցնելով հիպերկինեզներ և ատետոզներ։ Հաճախ ցուցաբերվում են ակտիվ նեգատիվիզմ, չպատճառաբանված ծիծաղ, լաց, ագրեսիվ գործողություններ, հարձակում ուրիշների վրա։ Կարող է առաջանալ նաև սեռական գրգռվածություն,.որն ուղեկցվում է ձեռնաշարժությամբ։ Հիվանդների խոսքը նույնպես վկայում է խոր խանգարումների մասին, մտքի ճեղքվածությունը, նեոլոգիզմները, պերսևեռացիան, էխոլալիան «բառերի շիլաշփոթ» են ստեղծում։ Հիվանդներն արտաբերում են անկապ բառակապակցություններ, ստերեոտիպորեն կրկնում են բառերը, շրջապատողների խոսքերից արտահայտություններ որսում։
Պարանոիդ ձևի հիմանական հոգեախտաբանական համախտանիշը ցնորազառանցանքն է։ Այս համախտանշանի կլինիկական պատկերը զարգանում է աստիճանաբար՝ երկար տարիների ընթացքում (մինչև 10 և ավելի), և հիվանդները հմտորեն թաքցնում են իրենց հիվանդագին ապրումները՝ (անձի պահպանվածության շնորհիվ), որոնց հետևանքով հիվանդությունը դրսևորվում է սովորաբար հասուն տարիքում (30-40 տարեկանում)։ Սկզբնական փուլերում ի հայտ են գալիս վերաբերման մտքեր, այնուհետև՝ չհամակարգված, կտրտված բնույթ ունեցող հետապնդման, թունավորման, ազդեցության զառանցանքներ։ ժամանակի ընթացքում դրանք ձևավորում են համոզմունքների համակարգ, որոնց կարող են միանալ նաև ցնորային ախտանշանները։ Լսողական ցնորքները լինում են իսկական և կեղծ, հաճախ հանդիպում են համի և հոտառական ցնորքներ, սենեստոպաթիաներ։ Կեղծ ցնորքները և հաճախ դրանց հիմքի վրա զարգացող ֆիզիկական ազդեցության ու հետապնդման զառանցական մտքերը ձևավորում են Կանդինսկու-Կլերամբոյի կամ հոգեկան ավտոմատիզմի համախտանիշը։ Պարանոիդ շիզոֆրենիայի ժամանակ ազդեցության ու հետապնդման զառանցանքների հետ մեկտեղ հանդիպում է նաև հիպոխոնդրիկ զառանցանք։ Վերջինս արտահայտվում է օրգանիզմի քայքայման և անխուսափելի մահվան մտքերով, անբուժելի ծանր մարմնական հիվանդության առկայության հիվանդագին համոզվածությամբ և հաճախ հիմնվում է կայուն, տանջալից սենեստոպաթիաների վրա (պոկվում է լյարդը, փափկում են ոսկորները, չորանում է արյունը և այլն)։ Պարանոիդ շիզոֆրենիայի ժամանակ բանականության խանգարումները ուշ են զարգանում, սակայն հիվանդության ծավալմանը զուգընթաց զառանցական համակարգը քայքայվում է. զառանցանքը հիվանդի համար կորցնում է իր արդիականությունը, և զարգանում է ապաթիկ բնույթի թուլամտություն։
ՇիզոաֆԵկտիվ (ցիրկուլյար) ձևը բնութագրվում է մանիակալ կամ դեպրեսիվ վիճակների պարբերական առաջացմամբ, որոնց միջև լինում են բավականին խորն ու տևական ախտադադարներ։ Ինչպես մանիակալ, այնպես էլ դեպրեսիվ վիճակների ժամանակ աֆեկտիվ «մաքուր» խանգարման ֆոնի վրա դիտվում են շիզոֆրենիային բնորոշ բացասական, պակասորդային և դրական (արգասավոր) ախտանիշներ։ Բացասական ախտանիշները (հույգերի բթացում, նախաձեռնության որոշակի նվազում, ինքնամփոփություն), որոնք բնորոշում են անձի փոփոխությունները, սովորաբար առաջանում են հիվանդության առաջին սրացումներից հետո։ Որոշ դեպքերում անձի այս փովտխությունները նվազ արտահայտված են լինում, որի հետևանքով դժվարանում է տարբերակիչ ախտորոշումը։ Շիզոաֆեկտիվ շիզոֆրենիայի դեպքում ժամանակի ընթացքում դիտվում է հիվանդության կլինիկական պատկերի աստիճանական պարզեցում։ Այս ձևն ունի համեմատաբար բարորակ ընթացք, և անկախ նոպաների հաճախականությունից անձի խոր դեֆեկտ չի առաջանում։ Մանկական տարիքի շիզոֆրենիա։ Շիզոֆրենիայի բոլոր համախտանիշները երեխաների ու դեռահասների շրջանում ձեռք են բերում նրանց տարիքին հատուկ առանձնահատկություններ։ Այսպես, մանկական տարիքի վաղ ախտանիշներն են ակտիվության խանգարումը, սովորական հետաքրքրությունների օտարացումը, խորասուզումը երևակայությունների աշխարհը՝ անփույթ վարքով, իրենց հասակակիցների հետ խաղերի մեջ ընդգրկվելու և խաղալիքներով զբաղվելու անկարողությունը։ Զառանցական մտքեր հազվադեպ են լինում, ավելի շուտ դրանք երեխայի անսպասելի կցկտուր արտահայտություններն են այն մասին, որ ծնողներն իրեն չեն սիրում։
Տարբերակիչ ախտորոշումը
Շիզոֆրենիայի ախտորոշումը, նրա սահմանազատումը այլ հիվանդություններից զգալի դժվարություններ է ներկայացնում ինչպես հիվանդության սկզբնական փուլում, երբ ախտանշաններն էլ այնքան արտահայտված չեն, այնպես էլ ծավալված պատկերի դեպքում, երբ հոգեախտաբանական խանգարումները բավականին նման են նյարդահոգեկան այլ հիվանդությունների ժամանակ հանդիպող փոփոխություններին։ Շիզոֆրենիան անհրաժեշտ է ախտորոշել ոչ թե որոշակի ախտանիշներ առանձնացնելով, այլ հիմնվելով շիզոֆրենիայի նեգատիվ ախտանշանների վրա, որոնցով ձևավորվում է հենց սկզբնական փուլում առաջացած այդ հիվանդությանը բնորոշ հոգեկան դեֆեկտը։
Բուժումը
Շիզոֆրենիայի բուժումը հիմնականում անց է կացվում հետևյալ եղանակներով, պսիխոֆարմակոթերապիա, պսիխոթերապիա, բուժման անարդյունավետության դեպքում էլեկտրացնցումային թերապիա ԷՑԹ, և հիվանդների սոցիալ-աշխատանքային վերականգնմանն ուղղված միջոցառումներ։ Պսիխոտրոպ միջոցներից հիմնականում կիրառում են նեյրոլեպտիկներ (զիպրեքսա, ռիսպոլեպտ, սերոկվել, ազալեպտին, հալոպերիդոլ, տրիֆտազին և այլն), որոնք բավականին գործուն ազդեցություն են թողնում շարժողական գրգռվածությամբ, ագրեսիվ գործողություններով, աֆեկտիվ լարվածությամբ ընթացող սուր պսիխոտիկ վիճակների ժամանակ։ Անհրաժեշտության դեպքում կիրառում են նաև հակա-դեպրեսանտներ (պրոզակ, զոլոֆտ, ամիտրիպտիլին և այլն)։
Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am
Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին
