Պարանոյա

Հավաքական այս խումբն ընդգրկում է տարբեր խանգարումներ, որոնց միակ և առավել էական ախտանիշը քրոնիկական զառանցանքն է, իսկ օրգանական, աֆեկտիվ կամ շիզոֆրենային բնույթի խանգարումներին բնորոշ ախտանիշները բացակայում են։ Բայց, այնուամենայնիվ, քրոնիկական զառանցանքները (F22) շիզոֆրենիայի հետ անորոշ կապ են ցուցաբերում ժառանգական գործոնի, անձնային առանձնահատկությունների, կենսապայմանների ազդեցության առումով։ Էականն այն է, որ այս խանգարումները զերծ են օրգանական հիմքից: Դեռևս 1838թ. ֆրանսիացի հոգեբույժ Էսքիրոլը առաջարկել էր «մոնոմանիա» հասկացությունը՝ զառանցական խանգարումները նկարագրելու նպատակով։ 1863թ. Կալբաումը օգտագործել է «պարանոյա» հասկացությունը նույն վիճակները բնութագրելու համար։ 1921թ. Կրեպելինը նկարագրել է պարաֆրենիան՝ որպես աստիճանական սկիզբ և քրոնիկական ընթացք ունեցեղ հիվանդություն, որը տարբերվում է շիզոֆրենիայից ցնորքների և այլ փսիխոտիկ խանգարումների բացակայությամբ, ինչպես նաև՝ անձի խանգարումների բացակայությամբ։}

Քրոնիկական զառանցանքը Ժամանակակից դասակարգումներում (պարանոիդը, պարանոյան կամ պարաֆրենիան) տարանջատված է սուր զառանցանքային խանգարումներից` քրոնիկական զառանցանքն ավելի հակված է համակարգված լինելուն։ Այս խանգարումը բնորոշվում է միաթեմատիկ կամ էլ համակարգված բազմաթեմատիկ զառանցանքով, որը քրոնիկական բնույթ ունի, երբեմն էլ կարող է դիտվել հիվանդի ողջ կյանքի ընթացքում։ Զառանցանքի բովանդակությունը բավականին բազմազան է, սակայն, սովորաբար, այն ընթանում է հետապնդման, մեծամոլական կամ հիպոխոնդրիկ զառանցանքներով, երբեմն նաև՝ խանդի, բողոքամոլության, մետամորֆոզի զառանցանքներով։ Բացի զառանցանքով պայմանավորված վարքագծից և անձի դիրքորոշումից հիվանդների խոսքը, վարքը, հույզերը նորմայից չեն տարբերվում։ Սովորաբար, արտաքինից հիվանդները բավականին խնամված են և կոկիկ, ամենօրյա գործունեության կամ անձնային որևէ շեղում չի դիտվում։ Երբեմն կասկածամիտ են, թշնամաբար տրամադրված։ Տրամադրության ֆոնը համապատասխանում է զառանցանքի բովանդակությանը` մեծամոլական զառանցանքի դեպքում հիվանդը էյֆորիկ է, հետապնդման զառանցանքը ձևավորում է դիսֆորիկ կամ դեպրեսիվ տրամադրություն։ Ի տարբերություն շիզոֆրենիայի, զառանցանքը կարող է նաև հնարավոր լինել իրական կյանքում, բայց՝ քիչ հավանական։ Մտածողության այլ խանգարումներ գրեթե չեն դիտվում։

Հիվանդները կողմնորոշված են միջավայրում և իրադարձություններում, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ զառանցական ապրումները վերաբերվում են սեփական «Ես»-ին, տեղին և ժամանակին։ Հիշողությունն ու կոգնիտիվ (ճանաչողական) պրոցեսները պահպանված են։ Սակայն նրանք, սովորաբար, իրենց վիճակի հանդեպ որևէ քննադատություն չեն ցուցաբերում, և հիվանդանոց են բերվում միայն ոստիկանության կամ հարազատների կողմից։ Ժամանակ առ ժամանակ կարող են ի հայտ գալ ընկալման խանգարումներ` հոտառական և շոշափելիքի ցնորքների ձևով, աֆեկտիվ խանգարումներ` դեպրեսիվ և սուբդեպրեսիվ ախտանիշներով։ Նախածերունական և ծերունական տարիքում հնարավոր են դրվագային և անցողիկ լսողական ցնորքներ, որոնք զառանցանքային խանգարման կլինիկական պատկերում էական դեր չեն խաղում։ Հիվանդությունը, հիմնականում, սկսվում է միջին տարիքում (մոտավորապես 40 տարեկանում)։ Զառանցանքի սկիզբն ու բովանդակությունը կարող են կապված լինել կենսապայմանների որոշ հանգամանքների հետ։

Զառանցանքային խանգարումների պատճառագիտությունն անհայտ է։ Հնարավոր է՝ դրանք շիզոֆրենիկ կամ աֆեկտիվ հիվանդությունների ենթաձև են։ Սակայն կատամնեստիկ հետազոտությունները չեն հաստատում այդ վարկածը։ Այս հիվանդների հարազատների շրջանում դիտվում է հենց զառանցանքների և անձնային խանգարումների կուտակում, բայց ոչ շիզոֆրենիայի կամ աֆեկտիվ խանգարումների։ Տարիների ընթացքում դրանք հազվադեպ են վերաճում շիզոֆրենիայի կամ աֆեկտիվ խանգարման։ Վերջապես, զառանցանքային խանգարումները հավաստիորեն ավելի ուշ սկիզբ ունեն, քան շիզոֆրենիան և աֆեկտիվ հիվանդությունները։ Որոշ կենսաբանական, հոգեբուժական հետազոտություններ վկայում են, որ զառանցանքային խանգարումները նյարդային համակարգի (և հատկապես՝ գլխուղեղի) որոշ ախտաբանական վիճակների և պրոցեսների ախտանիշներ են, մասնավորապես՝ լիմբիկ համակարգի և հիմային գանգլիաների, որոնց տեղային բնույթի ախտահարումները, ճանաչողական ֆունկցիաների պահպանված լինելու պայմաններում, կարող են ստեղծել զառանցանք ձևավորվելու համար նպաստավոր կենսաբանական պայմաններ։

Հոգեբանական մոտեցումները ցույց են տալիս, որ զառանցանքային խանգարումներին ավելի հակված են հիպերսենսիտիվ (գերզգայուն), հուզականորեն և հոգեբանորեն անպաշտպան, հակադրվող մարդիկ։ Որոշ սոցիալական և հոգեբանական համգամանքներ ևս նպաստում են զառանցանքների առաջացմանը` անվստահություն և կասկածամտություն հարուցող իրավիճակներ, վտանգի չափազանցված ակնկալում, սոցիալական մեկուսացում, իրավիճակներ, որոնք նսեմացնում են «Ես»-ը, սեփական թերություններն ուրիշների մեջ փնտրելն ու տեսնելը, խորը և հանգամայնային մտորումներն ապագայում հնարավոր և ակնկալվող իրադարձությունների շուրջ։ Զառանցանքը, փաստորեն, կլինիկական պատկերում միակ և ամենավառ ախտանիշն է։ Նրա տևողությունը պետք է լինի 3 ամսից ոչ պակաս, որպեսզի խանգարումը որակավորվի որպես քրոնիկական զառանցանք։ Զառանցանքային խանգարումների տարածվածությունը (ըստ ամերիկյան տվյալների) կազմում է 0,03%, այն դեպքում, երբ շիզոֆրենիայի տարածվածությունը կազմում է 1%, իսկ աֆեկտիվ խանգարումներինը` 5%։ Սակայն, պետք է ենթադրել, որ իրականում այս խանգարումն ավելի տարածված է, քանի որ, ինչպես վկայում է կլինիկական փորձը, զառանցանքներով հիվանդները հազվագյուտ են դիմում բժիշկներին ինքնուրույն, և դա կատարվում է հիմնականում հարազատների համառ պնդումների և համոզելու արդյունքում։ Առաջնակի հոսպիտալացումների 4%-ը կազմում են այս խանգարումները։

Ընթացքը և կանխատեսումը։ Սովորաբար, քրոնիկական զառանցանքի սկզբնական փուլերում հնարավոր է արձանագրել էական սոցիալական և հոգեբանական դրդապատճառներ, որոնց ֆոնի վրա աստիճանաբար (երբեմն էլ՝ սուր ձևով) զարգանում և աճում է կասկածամտությունը, որը հետագայում վերածվում է զառանցանքի։ Տևական դիտարկումները վկայում են, որ հիվանդների 50%-ը առողջանում է, 20%-ի մոտ դիտվում է լավացում, 30%-ը որևէ զարգացում չի ցուցաբերում։
Պարանոյա.
Հոգեբուժության ողջ պատմության ընթացքում դժվար է գտնել որևէ հիվանդություն, որն այնքան խնդիրներ է հարուցել և խճճել մեր պատկերացումները հոգեբուժական ախտահարման մասին, որքան պարանոյան։ Տերմինը ունի հունական ծագում և նշանակում է «խելագարություն»։ Պարանոյայի նոզոլոգիական պատկանելիությունը մինչ օրս մնում է անորոշ։ Այն «կապել են» շիզոֆրենիայի, աֆեկտիվ խանգարումների հետ, դիտել որպես առանձին հիվանդություն և այլն։ Ժամանակակից մոտեցումները դիտարկում են պարանոյան, հիմնականում, հետևյալ տեսակետներից.