Վազոպրեսինը հետին հիպոֆիզի հորմոն է, սակայն ավելի ճիշտ է այն անվանել նեյրոհիպոֆիզար հորմոն, քանի որ այն առաջանում է հիպոթալամուսի սուպրաօպտիկ և պարավենտրիկուլյար կորիզների նեյրոսեկրետոր նեյրոններում, այնուհետև աքսոններով հասնում դեպի նեյրոհիպոֆիզ, որտեղ կուտակվում է և պահեստավորվում: Վազոպրեսինի մետաբոլիզմը կատարվում է հիմնականում լյարդում և երիկամներում:
Վազոպրեսինը կամ անտիդիուրետիկ հորմոնը օրգանիզմի հեղուկների օսմոլյարությունն ու օսմոտիկ ճնշումը կարգավորող հիմնական նյութն է: Արյան մեջ շրջանառելիս այն կապված չէ սպիտակուցների հետ, գտնվում է ազատ վիճակում: Վազոպրեսինի սեկրեցիան կարգավորվում է ոչ միայն օսմո- և բարոռեցեպտորներով, այլև տարբեր միջնորդանյութերով՝ դոֆամին, սերոտոնին, հիստամին, գլիցին, ացետիլխոլին, նորադրենալին, P նյութ, ԳԱԿԹ, պրոստագլանդիններ, անգիոտենզին II և այլն: Վազոպրեսինի սինթեզն ու սեկրեցիան ուժեղացնում են օրգանիզմի հեղուկների օսմոլյարության բարձրացումը, հիպոկալեմիան, հիպոկալցեմիան, ողնուղեղային հեղուկում նատրիումի կոնցենտրացիայի բարձրացումը, զարկերակային ճնշման իջեցումը, արտաբջջային և ներանոթային հեղուկի ծավալի փոքրացումը, մարմնի և հիպոթալամուսի ջերմաստիճանի բարձրացումը, նիկոտինը, ապոմորֆինը, մորֆինը՝ մեծ դեղաչափերով (փոքր դեղաչափերով այն ընկճում է), լիթիումը, քլորպրոպամիդը, ցիկլոֆոսֆամիդը, կլոֆիբրատը և այլն:
Վազոպրեսինի սեկրեցիայի հիմնական կարգավորիչը օսմոտիկ ճնշման փոփոխությունն է: Օսմոռեցեպտորները մեծ մասամբ տեղակայված են առաջային հիպոթալամուսում և պատասխան ռեակցիա են տալիս անգամ 1% պլազմայի օսմոլյարության փոփոխությանը: Արտահիպոթալամիկ լյարդային և պորտալ օսմոռեցեպտորները պատասխան ռեակցիա առաջացնում են, երբ պլազմայի օսմոլյարությունը փոփոխվում է 1%-ից ավելի: Բացի օսմոռեցեպտորներից, օսմոտիկ ճնշման կարգավորման մեջ դեր ունեն նաև ձախ նախասրտի, կարոտիդային սինուսի և աորտայի աղեղի բարոռեցեպտորները: Այդ գոտիներից աֆերենտ նյարդային իմպուլսները հանգեցնում են վազոպրեսինի սեկրեցիայի ընկճմանը, և ընդհակառակը, այդ ռեցեպտորներից եկող նյարդային իմպուլսի քչացումը ուժեղացնում է վազոպրեսինի արտազատումը:
Օրգանիզմում վազոպրեսինի կենսաբանական դերը շատ մեծ է, և բացի իր հիմնական անտիդիուրետիկ ազդեցությունից՝ պլազմայում նորմալ օսմոտիկ ճնշման պահպանումից, այն մասնակցում է նաև մի շարք այլ պրոցեսների.
ա) զարկերակային ճնշման պահպանում ինչպես բարոռեցեպտորների միջոցով, այնպես էլ անոթի պատի վրա անմիջական ազդեցությամբ (միջնորդում է հարթ մկանաթելերի կծկողական ակտիվությունը),
բ) մասնակցում է ԿՆՀ-ի գործունեությանը, մասնավորապես հիշողության պրոցեսներին,
գ) ունի միտոգեն ազդեցություն,
դ) ուժեղացնում է պրոստագլանդինների սինթեզը երիկամների միջուկային շերտի ինտերստիցիալ բջիջների կողմից,
ե) առաջացնում է կծիկների մեզանգիալ բջիջների կծկում,
զ) առաջացնում է թրոմբոցիտների ագրեգացիա և նպաստում կոագուլյացիայի գործոնների արտազատմանը:
Վազոպրեսինը ունի 2 տիպի ռեցեպտորներ՝ V1 (Via և V1b) և V2: V2 ռեցեպտորները, որոնց միջնորդանյութը ցԱՄՖ-ն է, գտնվում են հավաքող խողովակների կորտիկալ և մեդուլյար մասի բջիջների մակերեսին և Հենլեյի կանթի վերել հատվածում: V1 ռեցեպտորները հայտնաբերվում են հեպատոցիտներում, անոթների հարթ մկաններում և թրոմբոցիտներում: Ոչ շաքարային դիաբետը կլինիկական համախտանիշ է, որը պայմանավորված է երիկամների կողմից մեզի կոնցենտրացման ֆունկցիայի նվազմամբ և արտահայտվում է պոլիուրիայով, մեզի ցածր տեսակարար խտությամբ: Նորմայում առողջ մարդու հեղուկի օրական պահանջը կազմում է միջինում 1800-2000մլ: Էնդոկրին համակարգի կարևորագույն ֆունկցիաներից է օրգանիզմում ջրաէլեկտրոլիտային հաշվեկշռի և օսմոլյարության պահպանումը փոքր տատանումների շրջանակում՝ 285-295 մօսմոլ/կգ: Օսմոլյարության բարձրացումը 295 մօսմոլ/կգ-ից բարձր հանգեցնում է ծարավի զգացմանը և վազոպրեսինի սեկրեցիայի ուժեղացմանը, որի ազդեցությամբ մեծանում է ջրի հետներծծումը երիկամների խողովակներում: Հղիությունը հանդիսանում է այն ֆիզիոլոգիական վիճակն է, երբ կարող են դիտվել օսմոռեգուլյացիայի փոփոխություններ, և պլազմայի օսմոլյարությունը կարող է նվազել 10մօսմոլ/կգ-ով:
Ոչ շաքարային դիաբետի կամ պոլիուրիայի համախտանիշը կարող է դիտվել հետևյալ դեպքերում՝
•վազոպրեսինի սեկրեցիայի անբավարարություն՝ հիպոթալամիկ կամ կենտրոնական ոչ շաքարային դիաբետ,
•երիկամներում ռեցեպտորների զգայունության իջեցմամբ պայմանավորված վազոպրեսինի կենսաբանական ազդեցությւսն խանգարում՝ վազոպրեսին-ռեզիստենտ կամ նեֆրոգեն ոչ շaքարային դիաբետ,
•հեղուկի ավելցուկային օգտագործում՝ առաջնային պոլիդիպսիա, պսիխոգեն պոլիդիպսիա կամ դիպսոգեն պոլիդիպսիա:
Հիպոթալամիկ կամ կենտրոնական ոչ շաքարային դիաբետը այնպիսի հիվանդություն է, որը պայմանավորված է անտիդիուրետիկ հորմոնի (ԱԴՀ) բացարձակ դեֆիցիտով, երբ խանգարվում է վազոպրեսինի սինթեզը, տրանսպորտը և արտազատումը: Այն կարող Է առաջանալ նեյրոտրոպ վիրուսների ազդեցությամբ, այլ սուր և քրոնիկ հիվանդությունների պատճառով (քութեշ, սեպսիս, տիֆեր, տուբերկուլյոզ, սիֆիլիս), գանգուղեղային տրավմաների, ուռուցքների և նրանց մետաստազների հետևանքով: Հիվանդության հիմնական ախտանիշներն են ծարավը և հեղուկի շատ օգտագործումը, պոլիուրիան, նիգտուրիան, պոլիդիպսիան և դրանց հետ կապված քնի խանգարումը: Հիվանդությունը հավասարապես հանդիպում է և' տղամարդկանց, և' կանանց շրջանում սովորաբար 12-15 տարեկանում:
ԱԴՀ անբավարարության հետևանքով նեֆրոնի դիստալ խողովակներում խանգարվում է մեզի կոնցենտրացումը, ինչի հետևանքով արտազատվում է զգալի քանակությամբ մեզ ցածր հարաբերական խտությամբ: Օրական դիուրեզը տատանվում է 2,8-20լ սահմաններում, իսկ հարաբերական խտությունը կազմում է 1,001-1,003: Սովորաբար մեզը անգույն է և ախտաբանական տարրեր չի պարունւսկում: Տրի օգտագործման սահմանափակումը չի քչացնում դիուրեզը, այլ ընդհակառակը, բերում է ծարավի զգացման ուժեղացմանը և օրգանիզմի դեհիդրատացիային: Նորածինների և երեխաների շրջանում հիվանդությունն արտահայտվում է քրոնիկական դեհիդրատացիայով, մարմնիջերմաստիճանի անբացատրելի բարձրացմամբ, փսխումով և նևրոլոգիկ ախտանիշներով: Ոչ շաքարային դիաբետին ավելի շատ բնորոշ է սառը ջրի օգտագործումը, երբեմն անգամ սառույցով, քան այլ հեղուկների օգտագործումը: Որոշ հիվանդների շրջանում դիտվում են գլխացավեր, անքնություն, պսիխիկ և մտավոր ակտիվության անկում:
Մեծ քանակությամբ հեղուկների օգտագործումը հանգեցնում է ստամոքսահյութի և լեղու արտադրության փոփոխմանը, զարգանում են ստամոքսաղիքային համակարգի խանգարումներ՝ ստամոքսի իջեցում՝ քրոնիկ ջրալցման և գերլարման հետևանքով, հիպոացիդ գաստրիտ, թքարտադրության քչացում, փորկապություն և կոլիտ: Կանանց շրջանում առաջանում է ամենոռեա, անպտղություն, տղամարդկանց շրջանում՝ լիբիդոյի և պոտենցիայի նվազում: Երեխաների շրջանում դիտվում է թերաճություն և սեռական զարգացման դանդաղում: Նեֆրոգեն ոչ շաքարային դիաբետի դեպքում անտիդիուրետիկ հորոմնի կամ նրա անալոգների, V2 ռեցեպտորների ագոնիստների օգտագործումը չի քչացնում պոլիդիպսիան և պոլիուրիան: Նորածնային շրջանում հիպերնատրեմիայի հետևանքով կարող է առաջանալ հիպերտոնիկ էնցեֆալոպաթիա, որն էլ լետալ ելքի պատճառներից մեկն է: Հիպերտոնիկ այդ վիճակի սուր փուլում տեղի է ունենում բջիջների կողմից հեղուկի կորուստ և ուղեղի կնճռոտում՝ հանգեցնելով հիպերտոնիկ էնցեֆալոպաթիայի:
Մեզի քննության ժամանակ այն անգույն է, թափանցիկ, թույլ թթվային ռեակցիայով, շաքար չի պարունակում, հարաբերական խտությունը ցածր է ՝ 1,001-1,005, օրական դիուրեզը կարող է հասնել մինչև 20լ:
Ախտոոոումը: Ոչ շաքարային դիաբետը ախտորոշվում է պոլիդիպսիայի, պոլիուրիայի և մեզի ցածր հարաբերական խտության հիման վրա: Այն անհրաժեշտ է տարբերակել շաքարային դիաբետից, պսիխոգեն պոլիդիպսիայից, քրոնիկ երիկամային անբավարարությունից և այլն: Հիպոթալամիկ ոչ շաքարային դիաբետը ախտորոշելու համար առաջարկվում է կատարել փորձ՝ հրաժարվել հեղուկի ընդունումից 8 ժամվա ընթացում: Մեզը վերցվում է յուրաքանչյուր 2 ժամը մեկ և որոշվում նրա ծավալը և օսմոլյարությունը: Առողջ մարդկանց շրջանում փորձը կատարելիս պլազմայի օսմոլյարությունը բարձրանում է 280-288-ից մինչև 286-294 մօսմոլ/կգ, իսկ մեզի օսմոլյարությունը՝ 155-889-ից մինչև 828-1158 մօսմոլ/կգ, հիվանդության հիպոթալամիկ ձևի ժամանակ պլազմայի օսմոլյարությունը բարձրանում է 289-305-ից մինչև 302-310 մօսմոլ/կգ, իսկ մեզինը՝ 83-162-ից մինչև 207-337 մօսմոլ/կգ:
Հիվանդը կշռվում է մինչև փորձը կատարելը և փորձի ընթացքում յուրաքանչյուր ժամը մեկ, և եթե հիվանդը փորձի ընթացքում կորցնում է մարմնի զանգվածի 3%-ից ավելի, իսկ պլազմայի օսմոլյարությունը կազմում է 300 մօսմոլ/կգ-ից ավելի, ապա փորձն անհրաժեշտ է ընդհատել: Փորձից հետո հիվանդին ինտրանազալ կաթիլների ձևով տալիս են ադիուրետին կամ միջմկանային ներարկում 2մկգ դեսմոպրեսին (վազոպրեսինի անալոգ): Հաջորդող 16 ժամվա ընթացքում նույնպես հավաքվում է մեզը, և ստուգվում օսմոլյարությունը: Եթե վազոպրեսինի կամ նրա անալոգի ներմուծումը ազդեցություն չի ունենում (մեզի օսմոլյարությունը չի փոփոխվում), ապա դա վկայում է նեֆրոգեն ոչ շաքարային դիաբետի մասին, իսկ եթե ներմուծումից հետո մեզի օսմոլյարությունը բարձրանում է 750-800 մօսմոլ/կգ-ից բարձր՝ կենտրոնական ոչ շաքարային դիաբետի մասին: Վազոպրեսինի բազալ մակարդակի որոշումը արյան պլազմայում նույնպես կարող է կողմնորոշիչ լինել հիվանդության հիպոթալամիկ կամ նեֆրոգեն ձևերի տարբերակիչ ախտորոշման մեջ: Հիպոթալամիկ ոչ շաքարային դիաբետի դեպքում վազոպրեսինի մակարդակն արյան պլազմայում նվազած է և նրա կոնցենտրացիան համարյա չի բարձրանում օրգանիզմի դեհիդրատացիայի ժամանակ (ջրի սահմանափակման փորձ), իսկ նեֆրոգեն ոչ շաքարային դիաբետի դեպքում վազոպրեսինի բազալ մակարդակը նորմայից բարձր է լինում (2-2,5պգ/մլ) և օրգանիզմի դեհիդրատացիայի ժամանակ բավականին բարձրանում է՝ հասնելով 15-17պգ/մլ:
Բուժումը: Հիպոթալամիկ ոչ շաքարային դիաբետի հիմնական բուժումը փոխարինող թերապիան է, որի համար նշանակվում է ադիուրեկրին՝ խոզի հետին հիպոֆիզի պատրաստուկ կամ վազոպրեսինի սինթետիկ պրեպարատ՝ լիզին-վազոպրեսին կամ վազոպրեսինի անալոգ՝ ադիուրետին (դեսմոպրեսին):
Ադիուրեկրինը նշանակվում է քթի կաթիլների ձևով, սակայն նրա երկարատև օգտագործումը կարող է առաջացնել քրոնիկական ռինիտ, քթի լորձաթաղանթի ատրոֆիա, բրոնխասպազմ, երբեմն նաև թոքերի ֆիբրոզ, այդ պատճառով նրա կիրառումը սահմանափակ է: Սինթետիկ պրեպարատ լիզին-վազոպրեսինը նշանակվում է ներսփռման (սփրեյ) ձևով քթի մեջ: Այն կարճ ազդեցության պրեպարատ է, ունի նաև պրեսոր ակտիվություն:
Վազոպրեսինի սինթետիկ երկարատև ազդող անալոգ ադիուրետինը ունի ուժեղ անտիդիուրետիկ հատկություն, չունի վազոպրեսոր ազդեցություն և կիսաքայքայման պարբերությունը ավելի մեծ է: Նշանակվում է 10-20մկգ մեծերի և 5մկգ երեխաների համար օրը 1 կամ 2 անգամ, 1 կաթիլը պարունակում է 5մկգ ազդող նյութ: Էֆեկտիվ է նաև երիկամային ձևի ժամանակ: Ռինիտների դեպքում նշանակվում է սուբլինգվալ: Թողարկվում է նաև ամպուլաներով՝ 4մկգ 1 ամպուլայում, որը ներարկվում է ներերակային հիպոֆիզեկտոմիայի ժամանակ: Հիպոթալամիկ ձևի դեպքում կիրառվում Է նաև քլորպրոպամիդ (սուլֆանիլմիզաթթվի ածանցյալ), որը կիրառվում Է տիպ 2 շաքարային դիաբետը բուժելու համար, սակայն արդյունավետ է նաև ոչ շաքարային դիաբետի դեպքում, քանի որ այն ուժեղացնում է վազոպրեսինի արտազատումը և բարձրացնում է երիկամների խողովակների ռեցեպտորների զգայունությունը: Նշանակվում Է 100-350մգ օրը 1 անգամ, և ազդեցությունը պահպանվում է 3 օր: Շաքարային և ոչ շաքարային դիաբետների համակցման դեպքում պրեպարատի օրական չափաբաժինը կարելի է բարձրացնել մինչև 500մկգ: Որոշ հիվանդների շրջանում լավ թերապևտիկ ազդեցություն ունի նաև կարբամազեպինը (հակացնցումային պրեպարատ): Ազդեցության մեխանիզմը նույնն Է, ինչ որ քլորպրոպամիդինը: Պրեպարատի օրական չափաբաժինը կազմում Է 400-600մգ: Այն դեպքերում, երբ ոչ շաքարային դիաբետի պատճառը հիպոթալամուսի շրջանի ուռուցքն է, ցուցված է վիրահատական բուժում: Որոշ դեպքերում հնարավոր է վիրահատությունից 1-1,5 ժամ հետո ոչ շաքարային դիաբետի վերացում:
Նեֆրոգեն ոչ շաքարային դիաբետի սպեցիֆիկ բուժում գոյություն չունի: Անհրաժեշտ Է կատարել օրգանիզմի ադեկվատ ռեհիդրատացիա՝ հեղուկների ընդունում per os, ինչպես նաև ներերակային ինֆուզիաներ նորածինների դեպքում: Արգինին-վազոպրեսինի կամ նրա անալոգների նշանակումը այս ձևի ժամանակ անարդյունավետ է: Նշանակվում են կերակրի աղի սահմանափակում և թիազիդային միզամուղներ (քլորթիազիդ, հիպոթիազի, հիդրոքլորթիազիդ, ցիկլոմեթիազիդ և այլն), որոնք ունեն պարադոքսալ ազդեցություն և քչացնում են մեզի քանակությունը, հատկապես երեխաների շրջանում: Նրանք քչացնում են նատրիումի ռեաբսորբցիան՝ խողովակների միջուկային հատվածում և ուժեղացնում է ջրի ռեաբսորբցիան խողովակների դիստալ հատվածում: Հեղուկի Էքսկրեցիայի նմանատիպ քչացում կարող է դիտվել նաև ինդոմետացինի կամ այլ ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային պրեպարատի (իբուպրոֆեն) հիրառումից, որն ընկճում է պրոստագլանդինների սինթեզը: Ինդոմետացինը նշանակվում է 1,5-3,0մգ/կգ դեղաչափով: Լավ արդյունքներ են ստացվում միզամուղներով և ինդոմետացինով կոմբինացված բուժման ժամանակ, որի դեպքում դիուրեզը քչանում է մոտ 80%-ով: Պետք է նշել, որ թիազիդային դիուրետիկները երկարատև կիրառելու դեպքում զարգանում է հիպոկալեմիա, որն ավելի է վատացնում երիկամների խողովակների կոնցենտրացիոն ֆունկցիայի խանգարումը: Կալիում-խնայող դիուրետիկ ամիլորիդը թիազիդային միզամուղի հետ կոմբինացված կարելի է նշանակել նեֆրոգեն ոչ շաքարային դիաբետի դեպքում, որը կանխում է կալիումի կորուստը մեզով և հիպոկալեմիայի զարգացումը: Ոչ շաքարային դիաբետի նեֆրոգեն ձևը բուժելու համար կիրառվում է նաև դիմեթիլքլորտետրացիկլին (բայց ոչ տետրացիկլինի խմբի այլ պրեպարատներ), որը նույնպես քչացնում է դիուրեզը:
Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am
Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին
