Պատմականորեն ինտելեկտը սահմանվել է բավականին տարբեր կերպ, երբ ոմանք ավելի ընդգծել են վերացական (աբստրակտ) մտածողության ունակությունները, մյուսները, ավելի շատ, «իրական աշխարհում» պրոբլեմներ լուծելու գործնական ունակությունները։ Այս երկու ուղղությունները միավորվել են ՀՄԴ-10-ում մտավոր հետամնացության պաշտոնական ձևակերպման մեջ. «Մտավոր հետամնացությունը հոգեկան ուշացման կամ թերզարգացման վիճակ է, որն առաջին հերթին բնութագրվում է ընդունակությունների խանգարմամբ, բացահայտվում է հասունացման շրջանում և պայմանավորում է ինտելեկտի ընդհանուր մակարդակը, այսինքն՝ ճանաչողական, խոսքի, շարժունակության և սոցիալական ունակությունների»։ Նախկինում հաճախ օգտագործվել է «թուլամտություն» հասկացությունը, հիմնականում՝ անգլո-ամերիկյան գրականությունում։ «Օլիգոֆրենիա» հասկացությունն հիմնականում կիրառվել է նախկին ԽՍՀՄ-ում և Եվրոպայում։

Մտավոր հետամնացության սահմանման երկու հիմնարար մոտեցում է կիրառվում.
* կենսաբժշկական՝ մտավոր հետամնացության ախտորոշման համար էական է ուղեղում լուրջ փոփոխությունների առկայությունը (հիմնականում՝ ԱՄՆ-ում),
* սոցիալ-մշակութային և ադապտացիոն՝ ընդգծում է սոցիալական գործոնների և ընդունված նորմերին հարմարվելու ընդհանուր ունակության կարևորությունը։
Ի տարբերություն ՀՄԴ-10-ի՝ ԴՍՄ-4-ը ընդգծում է, որ, սովորաբար, պահանջվում է ինտելեկտի ստանդարտիզացված գնահատական։ Մտավոր զարգացման գործակցի (IQ — Intelectual Quality) կիրառումը որպես մտավոր հետամնացության միակ չափանիշ ընդունելի չէ տարբեր առումներով։ Հատկանշական է, որ 70-ի սահմաններում IQ ունեցող բազմաթիվ անձինք (մտավոր հետամնաց են համարվում 70-ից ցածր IQ ունեցողները) լիովին հարմարված են շրջապատին և ի վիճակի են հաղթահարել առօրյա կյանքի դժվարությունները։ Անթույլատրելի է նաև տվյալ մշակույթի համար չստանդարտիզացված թեստերի կիրառումը ախտորոշման նպատակով։
Ինտելեկտի մակարդակի որոշումը պետք է հիմնվի մատչելի բոլոր տեղեկությունների, այդ թվում՝ կլինիկական տվյալների, վարքի հարմարվողականության (հաշվի առնելով մշակութային առանձնահատկությունները) և փսիխոմետրիկ թեստի արդյունքի վրա։

Ըստ ՀՄԴ-10-ի տարբերում են մտավոր հետամնացության հետևյալ ձևերը.
1. Թեթև աստիճանի մտավոր հետամնացությամբ (դեբիլությամբ) տառապողները մինչև 5 տարեկանը կարող են տիրապետել որոշակի սոցիալական հմտությունների և ունակ են շփման, առկա է զգայաշարժական ոլորտների նվազագույն հետամնացություն։ Ուշ դեռահասային տարիքում ի վիճակի են հասնել որոշակի կրթական հաջողությունների՝ մինչև 6-րդ դասարանի մակարդակը, նաև ցուցաբերել համապատասխան սոցիալական վարքագիծ։ Չափահաս տարիքում ի վիճակի են սպասարկել իրենց, կատարում են սովորական տնային գործերը։ Թեթև աստիճանի մտավոր հետամնացության դեպքում կրթությունն էականորեն օգնում է ունակություններ ձեռք բերել։ Նման մարդիկ կարող են կատարել վերացական մտածողություն չպահանջող և գործնական ոչ բարձր որակավորում պահանջող աշխատանքներ, սակայն աջակցության և ղեկավարման կարիքն ունեն սոցիալական և տնտեսական սթրեսների պայմաններում։Սրա դեպքում մտավոր գործակիցը (ըստ IQ թեստի) 50-69-ի սահմաններում է։ Առկա է ըմբռնողականության, խոսքի զարգացման տարբեր աստիճանի ուշացումը։ Ծագման օրգանական գործոնը քչերի մոտ է հայտնաբերվում։ Երբեմն հայտնաբերվում են ուղեկցող վիճակներ՝ աուտիզմ, զարգացման այլ խանգարումներ, էպիլեպսիա, վարքի խանգարումներ և ֆիզիկական անդամալուծություն։

2. Չափավոր աստիճանի մտավոր հետամնացությամբ (իմբեցիլությամբ) տառապող անձինք վաղ տարիքում կարող են խոսել և սովորել շփվել, ունեն ոչ վատ շարժողական զարգացում, սակայն վատ են կողմնորոշվում։ Կարելի է սովորեցնել ինքնախնամքի հմտություններ։ Ավելի բարձր տարիքում հազվադեպ է զարգանում երկրորդ դասարանցու մակարդակից ավելի, սակայն կարող է ձեռք բերել սոցիալական և մասնագիտական հմտություններ, ինքնուրույն տեղաշարժվել ծանոթ վայրերում։ Հասուն տարիքում այս անձինք, սովորաբար, ընդունակ են կատարել որակավորված գործեր՝ հսկողության պայմաններում։ Փոքր իսկ սթրեսի դեպքում կարիք ունեն պաշտպանության և օգնության։ Մտավոր զարգացման գործակիցը գտնվում է, սովորաբար, 35-49-ի սահմաններում։ Խոսքի զարգացման մակարդակը տարբեր է. ոմանք ի վիճակի են մասնակցել առօրյա զրույցի, իսկ մյուսները կարող են արտահայտել խոսքով միայն իրեն պահանջմունքները՝ աղքատ բառապաշարի հետևանքով։ Որոշ մասն էլ զրկված են խոսելու հնարավորությունից, չնայած հասկանում են պարզ հանձնարարությունները և կարող են սովորել ձեռքերի նշաններով ինչ-որ չափով լրացնել խոսքի բացակայությունը։ Այս հիվանդների մեծամասնության շրջանում հայտնաբերվում են վիճակի օրգանական պատճառներ, իսկ փոքր մասի՝ կարող են դիտվել մանկական աուտիզմ և զարգացման այլ ընդհանուր խանգարումներ։ Հաճախ են էպիլեպտիկ, նյարդային և մարմնական խանգարումները։

3. Ծանր աստիճանի մտավոր հետամնացությամբ հիվանդները կլինիկական պատկերով, օրգանական ծագումնաբանությամբ և ուղեկցող խանգարումների առկայությամբ նման են նախորդ խմբի հիվանդներին, միայն բնորոշ է գործունեոււթյան ավելի ցածր մակարդակ։ Վաղ տարիքից դիտվում են շարժունակության արտահայտված խանգարումներ, խոսքը նվազագույն է, հիմնականում ի վիճակի չեն տիրապետել ինքնախնամքի և շփման հմտություններին։ Դեռահասության տարիքում կարող է խոսել և շփվել՝ առանց զրուցելու ունակության, կարող է ձեռք բերել հիգիենայի տարրական հմտություններ։ Հասուն տարիքում կարող են մասնակիորեն սովորել ինքնախնամքի և ինքնապաշտպանության հմտությունները՝ մշտական վերահսկողության պայմաններում։ Մտավոր զարգացման գործակիցը, սովորաբար, 20-34-ի սահմաններում է։

4. Մտավոր խորը հետամնացությամբ (ապուշությամբ) հիվանդներն ի վիճակի չեն հասկանալ հանձնարարություններն ու պահանջները, հիմնականում անշարժ են կամ խիստ սահմնափակ շարժունակ ՝ զգայաշարժական ոլորտի գործունեության նվազագույն ունակությամբ, տառապում են ակամամիզությամբ, ակամակղությամբ, նրանց հետ հնարավոր է միայն ամենատարրական, ոչ խոսքային շփում։ Դեռահասության շրջանում հնարավոր է որոշ շարժողական ակտիվություն, կարող է ինքնախնամքի որոշ տարրեր յուրացնել, հասուն տարիքում՝ շարժողական ոլորտի և խոսքի որոշ զարգացում։ Նրանք մշտական օգնության, խնամքի և հսկողության կարիք ունեն։ Մտավոր զարգացման գործակիցը 20-ից ցածր է։ Մեծ մասի մոտ հայտնաբերվում է օրգանական ծագում։ Շարժունակությունը սահմանափակող ծանր նյարդային, մարմնական խանգարումները, դեպրեսիան, խլությունն ու կուրությունը հաճախակի ուղեկցում են մտավոր խորը հետամնացությանը։ Հատկապես հաճախ ուղեկցում են զարգացման ընդհանուր ծանր խանգարումները։

Համաճարակաբանություն
Մտավոր հետամնացության համաճարակաբանական հետազոտությունների իրականացման դժվարությունները մի քանի պատճառներ ունեն. IQ թեստի ցուցանիշները հաճախ փոփոխակի են, վաղ և ավելի ուշ մանկության տարիներին ստացված IQ-ի ցուցանիշների միջև կորելյացիան բավականին ցածր է, դեպքերի հայտնաբերումն նկատելիորեն ավելանում է, երբ երեխաները սկսում են ընդգրկվել կրթական ծրագրերում կամ դպրոց հաճախել, որն իր հերթին կարող է տարածաշրջանային տատանումներ հարուցել, ախտորոշման մոտեցումների տարբերություններն ու երեխային «պիտակավորելուց» խուսափելը կարող են դժվարացնել հիվանդացածության մակարդակի բացահայտումը՝ հիմնված վարչական տվյալների վրա, ինչպես նաև՝ պատճառ դառնալ թեթև մտավոր հետամնացությունը որպես ուսումնական ունակությունների զարգացման խանգարում որակավորելուն։ Որպես ախտորոշման չափանիշ միայն IQ<70 չափանիշը կիրառելիս մտավոր հետամնացության տարածվածությունը տվյալ ժամանակահատվածում ազգաբնակչության շրջանում կազմում է 2-3 %, իսկ այն հետազոտությունները, որոնք այդ չափանշին զուգահեռ պարտադիր են համարել այս կամ այն աստիճանի ախտահարման առկայություն, այն կազմում է շուրջ 1% (այդ թվում՝ թեթև մտավոր հետամնացները՝ մոտ 85 %, չափավորը՝ 10 %, ծանրը՝ 3-4 %, խորը՝ 1-2 %)։ Նշված տվյալները կարևոր է հաշվի առնել համապատասխան ծառայությունների աշխատանքը ծրագրելիս։ Մտավոր հետամնացությունը մոտ 1.5 անգամ ավելի հաճախ հանդիպում է տղամարդկանց շրջանում, քան կանանց։

Պատճառագիտությունը
Մտավոր հետամնացությունը բացարձակապես չի կարող դիտվել որպես նոզոլոգիապես միասնական հիվանդություն։ Հեղինակները պատմականորեն առանձնացրել են մտավոր հետամնացությամբ տառապողների երկու տարբեր խումբ։ Մի խմբում ընդգրկված են հստակ կենսաբանական կամ օրգանական պատճառ ունեցողները՝ կազմված պրենատալ, պերինատալ և պոստնատալ հայտնի պրոբլեեմներով անձանցից։ Ընդամենը երկու տասնամյակ առաջ համարվում էր, որ մտավոր հետամնացության դեպքերի մոտ 25 %-ն է պայմանավորված կենսաբանական հայտնի պատճառներով, իսկ գիտական ընթացիկ տվյալները թույլ են տալիս մտավոր հետամնացությամբ անձանց շուրջ 50 %-ի մոտ փաստել օրգանական պատճառագիտություն։ Քրոմոսոմային կամ նյութափոխանակության խանգարումները, մասնավորապես՝ Դաունի հիվանդությունը և ֆենիլկետոնուրիան, առավել հաճախ հանդիպողներից են, որոնք վերաբերում են մտավոր հետամնացությանը։ Այս հիվանդությունների հետ կապված մտավոր հետամնացությունը, սովորաբար, ախտորոշվում է ծնվելիս կամ վաղ մանկական տարիքում, իսկ ծանրությունը՝ չափավորից խորն է։ Երկրորդ խումբը չունի մտավոր հետամնացության հստակ օրգանական պատճառներ, և հիմնականում կազմված է թեթև մտավոր հետամնացներից (IQ-ն 50-70 է)։ Նման դեպքերում մտավոր հետամնացությունը, սովորաբար, ախտորոշվում է դպրոց գնալուց հետո, ընդ որում, հաճախ մտավոր հետամնացություն հայտնաբերվում է նաև և՛ ծնողների, և՛ սիբլինգների մոտ։

Ներկայումս մտավոր հետամնացության հանդեպ այս «երկու-խմբային» մոտեցումը գերակշռող և՛ տեսական, և՛ հետազոտական աշխատանքներում։ Այս մոտեցումը, միաժամանակ, բազմաթիվ հարցեր է հարուցում։ Առաջին հերթին, շատերը համարում են, որ, պարզապես, այս խմբի անձանց մոտ դեռևս հնարավոր չէ նույնականացնել հետամնացությունը պայմանավորող կենսաբանական գործոնները՝ ներառյալ չհայտնաբերված գենետիկական և նյարդաբանական շեղումները (հաճախ կիրառվում են «ոչ սպեցիֆիկ» կամ «իդիոպաթիկ հետամնացություն» հասկացությունները)։ Միաժամանակ հայտնի է, որ թեթև մտավոր հետամնացության զգալի գերակշռում նկատվում է հասարակության ստորին սոցիալ-տնտեսական շերտերի շրջանում, որի պատճառը պարզ չէ։ Սակայն, հայտնի է, որ հոգեսոցիալական զրկումը (դեպրիվացիան), հիմնականում՝ սոցիալական, լեզվական և ինտելեկտուալ խթանման ոլորտներում, որոշակի դեր է խաղում մտավոր հետամնացության զարգացման գործում, չնայած դրա կենսաբանական պատճառագիտությունը հայտնի չէ (հաճախ կիրառվում է «սոցիալ-մշակութային հետամնացություն» հասկացությունը)։
 
Հոգեախտաբանությունը մտավոր հետամնացության ժամանակ
Մտավոր հետամնացների շրջանում հոգեկան խանգարումների և արտահայտված վարքային կամ հուզական դիսֆունկցիաների հավանականությունն ավելի բարձր է, քան ընդհանուր պոպուլյացիայում։ Եթե զարգացման հետամնացություն չունեցող երեխաների շրջանում միայն 5-6 %-ի մոտ է հայտնաբերվում հոգեախտաբանություն, ապա մտավոր հետամնացների մոտ 35-36 %։ Համեմատելի հարաբերություն է հայտնաբերվում նաև մտավոր հետամնացություն ունեցող և չունեցողների շրջանում։ Ընդհանուր ազգաբնակչության հետ համեմատած, մտավոր հետամնացների շրջանում ավելի հաճախ հանդիպում են աուտիզմ և դրա հետ կապված խանգարումներ, փսիխոզներ և վարքային խանգարումներ, բայց ավելի հազվադեպ՝ թմրամոլություն և աֆեկտիվ խանգարումներ։ Մտավոր հետամնացների շրջանում առկա վարքի և անձի խանգարումների բոլոր ձևերը հանդիպում են նաև հոգեկան խանգարումներով չբուժված հիվանդների մոտ։ Սակայն վարքի որոշ տեսակներն ավելի սպասելի են մտավոր հետամնացների շրջանում՝ նրանց մոտ առկա կոգնիտիվ անավարարության և կենսակերպի հետևանքով։ Նրանց բնորոշ է եսակենտրոնությունը և մտածողության պահպանողականությունը՝ հիմնականում կապված կոգնիտիվ անբավարարության և վերացական մտածողության դժվարությունների հետ։ Ավելի ծանր մտավոր հետամնացներին բնորոշ է շարժողական արգելակվածություւնը և ուշադրության թուլացումը դրա անջատման շրջաններով։ Ի հակադրություն տարածված կարծիքի՝ ագրեսիվությունն այնքան էլ բնորոշ չէ մտավոր հետամնացներին։

Հատկանշական է, որ մտավոր հետամնացների վարքագծի վրա որոշիչ նշանակություն է ունենում շրջապատող միջավայրն ու ապրումները։ Այս առումով հատկապես ախտածին են անմարդկային վերաբերմունքով ու ցածր որակավորմամբ անձնակազմ ունեցող համապատասխան հաստատությունները, երեխաների մոտ հարուցելով ագրեսիվ կամ այլ տիպի ախատբանական վարք։ Եվ, ընդհակառակն, հիմնականում ծնողների ցուցաբերված չափազանց հոգատարությունն ու հսկողությունը հաճախ բերում է կախվածության, լարվածության և սթրեսների հանդեպ ցածր դիմադրողականության, անլիարժեքության զգացման զարգացմանը։ Վերջինն ավելի բնորոշ է թեթև և չափավոր հետամնացներին, նրանք քաջ գիտակցում են իրենց տարբերությունը մյուսներից, որ հետ են մնում իրենց հասակակիցներից ու ընտանիքի մյուս երեխաներից, չեն արդարացնում ծնողների և հասարակության սպասելիքները։ Սա հաճախ բերում է անադեկվատ վարքագծի, ցուցաբերում են ագրեսիվություն, կատարում հանցագործություններ։ Ցածր ինքնագնահատականը նպաստում է նաև դեպրեսիաների և տագնապային խանգարումների զարգացմանը։

 

 

Սկզբնաղբյուրը՝ Կլինիկական մանկաբուժություն

Վ.Ա. Աստվածատրյան

Հոդվածի էլեկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին