Գիտակցության խանգարման համախտանիշ

a.Դելիրիոզ համախտանիշը (դելիրիումը) գիտակցության խանգարման մասնավոր ձևն է, որը բնութագրվում է գիտակցության առավելապես ցնորապատրանքային երևույթներով, ինչպես նաև՝ անկայուն աֆեկտով (վախ և տագնապ), շարժական գրգռվածությամբ։ Սկզբում գանգատներն արտահայտվում են երեկոյան ժամերին, ինչը հետագայում չի դիտվում։ Ի հայտ է գալիս ընդհանուր հուզմունք և գրգռվածություն շարժումներում և միմիկայում, խոսքն արագանում է և դառնում անկապ ու անհետևողական։ Սրվում են զգացողությունները, որի հետևանքով բացասաբար են արձագանքում ձայներին, լույսին, հոտերին, համին և այլն։ Ուշադրությունը դառնում է անկայուն և շեղվող, տրամադրությունը տատանվում է՝ ուրախությունից մինչև տխրություն։ Քունը անկայուն է, լարված, մղձավանջային երազներով։ Նշված ախտանիշների ուժեղացման հետ սկսում են առաջանալ պատրանքներ՝ պարզ առօրեականից մինչև պարեյդոլիկ բնույթի։ Քնելուց առաջ, աչքերը փակելիս ի հայտ են գալիս վառ տեսիլքներ։
Դելիրիոզ համախտանիշի հաջորդ՝ երրորդ փուլում, ի հայտ են գալիս իսկական տեսողական ցնորքների բոլոր հնարավոր տեսակները՝ շարժուն և անշարժ, գունեղ և անգույն, մակրո և միկրոպտիկ բնույթի, ամենատարբեր բովանդակությամբ և թեմայով։ Ըստ պատճառագիտական գործոնի, ցնորքները կարող են տարբերվել. օրինակ՝ ալկոհոլային և կոկաինային դելիրիումին բնորոշ են զոոպտիկ ցնորքները (տեսնում են կենդանիներ), օպիատներն առաջացնում են միկրոպտիկ ցնորքներ, պատերազմում ստացված գանգուղեղային տրավմաները առաջ են բերում ռազմական բովանդակության տեսողական ցնորքներ։ Դելիրիոզ վիճակում գտնվող հիվանդը իր տեսիլքների շահագրգիռ «հանդիսատեսն է»։ Նրա վարքն ու հույզերը լիովին համապատասխանում են ցնորքների բովանդակությանը, նա հիացած է կամ մռայլ, սարսափահար կամ զարմացած։ Խոսքը կցկտուր է, անկապ, առանձին բառակապակցություններով։ Խանգարվում է կողմնորոշումը, սակայն ինքնագիտակցությունը երբեք չի խախտվում։ Օրվա առաջին կեսում հիվանդներն ավելի շատ գտնվում են ասթենիկ վիճակում, իսկ բուն դելիրիոզ ախտանիշները նահանջ են ապրում։ Սակայն օրվա երկրորդ կեսում, և հատկապես գիշերը, վերոնշյալ ախտանիշները սրվում են, դրանց գումարվում է նաև անքնությունը (ինսոմնիան)։ Դելիրիոզ վիճակը շատ անկայուն է, լարված փսիխոտիկ դրվագները կարող են փոխարինվել լուսավոր (լուցիդ) շրջանով։ Կլինիկական պատկերում գերիշխում են մերթ այս, մերթ այն խմբի և տիպի խանգարումները։ Դելիրիումը տևում է 3-ից 7 օր։ Այն նահանջում է, հիմնականում, կրիտիկական ձևով։ Հիվանդները մասամբ հիշում են իրենց ապրումների բովանդակությունը։

b.Ամենցիան գիտակցության մթագնման ամենածանր ձևերից է, որի ժամանակ դիտվում են արտահայտված շփոթվածություն, մտածողության անկապություն (ինկոհերենցիա), միջավայրի ամբողջական փոխկապակցված ճանաչման խանգարում և ինքնագիտակցության կորուստ։ Հիվանդների խոսքը բաղկացած է անկապ և անիմաստ բառերից, վանկերից, որ արտահայտվում են ցածրաձայն, բարձրաձայն կամ ծոր տալով միևնույն ինտոնացիաներով։ Հաճախ նկատվում են պերսևեռացիաներ։ Արտասանվող խոսքերն առօրեական են և կենցաղային բնույթի։ Հիվանդների տրամադրությունը փոփոխական է, մերթ՝ տխուր-տագնապային, մերթ՝ անտարբեր, մերթ՝ ոգևորված և հիացական։ Դրանից էլ, հիմնականում, կախված է հիվանդների խոսքի բովանդակությունը։ Շարժողական գրգռվածությունն ամենցիայի ժամանակ դրսևորվում է սովորաբար հիվանդի մահճակալի սահմաններում։ Բնորոշ են անկանոն, խառը շարժումները. հիվանդը թափահարում է վերջույթները, անկանոն տարուբերում գլուխը, տեղում դոփում, մարմնի տարբեր մասերը մերթ ձգվում են, մերթ՝ թեքվում, դողում, ցնցվում։ Երբեմն այս շարժումները նմանվում են խորեայի։ Շարժական գրգռվածությունը կարող է փոխարինվել ստուպորով։ Այդ շրջանում սովորաբար արտահայտվում է դեպրեսիվ աֆեկտը։ Գիտակցության պարզեցում չի դիտվում։ Խոսքի և շարժողական գրգռվածությունները կարող են զուգորդվել, սակայն կարող են դրսևորվել նաև առանձին։ Հիվանդների հետ գրեթե անհնար է կապ հաստատել։ Ցնորքներն ամենցիայի ժամանակ եզակի են, իսկ զառանցանքները՝ կցկտուր և անավարտ բնույթի։ Երեկոյան և գիշերային ժամերին ամենցիան կարող է վերափոխվել դելիրիոզ վիճակի։

Ցերեկային ժամերին ամենցիան կարող է բարդանալ շշմածությամբ (ուշաթափությամբ)։ Ամենցիան կարող է տևել մինչև մի քանի շաբաթ։ Այդ ժամանակահատվածը լիովին մոռացվում է։ Ամենցիայից հետո հիվանդի մոտ ձևավորվում է կամ երկարատև ասթենիկ վիճակ, կամ փսիխօրգանական համախտանիշ։ Ամենտիվ շրջանի մասին հիվանդների մոտ որևէ հիշողություն չի պահպանվում։ Գիտակցության ամենտիվ խանգարումը բնորոշ է սուր ախտանիշային փսիխոզներին (սոմատիկ հիվանդության կամ գլխուղեղի օրգանական ախտահարումների ֆոնի վրա) և սրա ի հայտ գալը վկայում է հիմնական հիվանդության անբարենպաստ ընթացքի մասին։

c.Օնեյրոիդ համախտանիշն, այլ կերպ, կոչվում է գիտակցության երազանման մթագնում։ Այն արտահայտվում է իրական աշխարհի դրվագային արտացոլումների և վառ, պատկերավոր, ֆանտաստիկ բնույթի պատկերացումների (երազների) զուգակցմամբ։ Պատկերավոր ասած, սա մի վիճակ է, երբ հիվանդը արթուն վիճակում երազներ է տեսնում։ Երազներն, ինչպես քնած, այնպես էլ արթուն վիճակում, կարող են լինել ամենատարբեր բովանդակության՝ կենցաղային և մասնագիտական, իրական և ֆանտաստիկ, հեքիաթային և խճճված։ Օնեյրոիդ վիճակում հիվանդը լիովին «անջատված է» իրականությունից, ինքնագիտակցությունը բացակայում է կամ կերպարանափոխվում իր ապրումների հերոսներից մեկին։ Օնեյրոիդ համախտանիշը սկսում է աֆեկտիվ խանգարումներից՝ դեպրեսիվ կամ մանիակալ, և զուգորդվում ասթենիկ, վեգետատիվ-սոմատիկ բնույթի խանգարումների։ Այնուհետև (մեկից մինչև մի քանի շաբաթ անց) սկսվում են արտահայտվել զառանցանքային ընկալման և տրամադրության ախտանշանները ընդգծված տագնապի, անհանգստության, վախի, խելագարության զգացողություններով։ Երբեմն այս ֆոնի վրա արտահայտվում են մետամորֆոզի, բեմականացման զառանցանքներ աֆեկտիվ խանգարումների ինտենսիվացման հետ մեկտեղ։ Վիճակի հետագա կերպարանափոխումը բերում է սուր ֆանտաստիկ պարաֆրենիայի։ Հիվանդներն այդ վիճակում «մասնակցում են» միջմոլորակային ճանապարհորդությունների, հպվում և շփվում են այլմոլորակայինների հետ, մասնակցում են «աստղային պատերազմներին», թափառում հին Հռոմի փողոցներով, նախապատմական անտառներով, հայտնվում են դրախտում կամ դժոխքում, զրուցում սրբերի և մարգարեների հետ, ականատես լինում զանազան արհավիրքների, համաճարակների, պատերազմների և այլն։ Ընդ որում, մի ֆանտաստիկ պատմությունը կարող է բխել մեկ ուրիշից և հիմք հանդիսանալ այլ թեմայի համար։

«Երազների» բովանդակությանն էլ համապատասխան, ընկալվում են միջավայրը, մարդիկ, բուժանձնակազմը, որոնք նույնպես դառնում են «ընթացիկ իրադարձությունների» մասնակիցներ։ Հիվանդների գիտակցությունը լիովին համակվում է այդ ապրումներով և առավել արտահայտված դեպքերում՝ արտաքին աշխարհի ընկալումը լիովին դադարում է։ Ի տարբերություն դելիրիոզ վիճակների, որոնց ժամանակ ցնորքները տարածվում են իրականության մեջ, օնեյրոիդի ժամանակ իրադարձությունները ծավալվում են հիվանդի պատկերացումների և երևակայության սուբյեկտիվ աշխարհում։ Դելիրիումի ժամանակ հիվանդները հակադրվում են ցնորքներին, սեփական անձի գիտակցումը չի խանգարվում, ինչպես օնեյրոիդի ժամանակ, երբ ֆանտաստիկ բնույթի զառանցանքների հոսքը կտրուկ խաթարում է ինքնագիտակցությունը։ Եթե դելիրիոզ խանգարման ժամանակ հիվանդի վարքը և դեմքի արտահայտությունը լիովին պայմանավորված են ցնորքների և զառանցանքների բովանդակությամբ, ապա օնեյրոիդի ժամանակ հիվանդները մնում են անշարժ կամ ստերեոտիպ անիմաստ գրգռված վիճակում այն դեպքում, երբ իրենց երևակայությունում նրանք մասնակից են զանազան հուզականորեն հագեցած իրադարձությունների։ Դեմքն արտահայտում է քարացած «բացակայություն» կամ ոգևորություն։ Սուբյեկտիվ ապրումների հուշերը օնեյրոիդի ժամանակ պահպանվում են ավելի մանրամասն, քան դելիրիումի ժամամակ։ Գիտակցության խանգարման ընթացքում շրջապատում կատարվող իրադարձությունները, հիմնականում, մոռացվում են։ Գիտակցության օնեյրոիդ տիպի խանգարումը բնորոշ է շիզոֆրենիային, գլխուղեղի օրգանական ախտահարումներին, ինտոքսիկացիաներին։

d.Գիտակցության մթնշաղային խանգարումները բնորոշվում են գիտակցության պարզության անսպասելի և կարճատև կորստով՝ իրականությունից խորթացմամբ կամ վերջինիս թույլ ընկալմամբ, ապակողմնորոշմամբ, հալյուցինոզով և սուր պատկերավոր զառանցանքներով, թախիծով, վախով, ավտոմատիզացված գործունեության (կամ գործողությունների) պահպանման պարագայում։
Ըստ կլինիկական առանձնահատկությունների դրսևորման գիտակցության մթնշաղային խանգարումը բաժանվում է երկու հիմնական ձևի՝ 1) "փսիխոտիկ” և 2) պարզ, որոնց միջև սահմանները շատ հարաբերական են։
1. “Փսիխոտիկ” ձևի ժամանակ հիվանդները զառանցանքների, ցնորքների և լարված աֆեկտի ազդեցության ներքո հիվանդները կարղ են անսպասելի խիստ վտանգավոր գործողությունների դիմել՝ դաժան սպանություններ և կտտանքներ, անիմաստ ավերածություններ (հրդեհում, փլուզում և այլն)։ Այդ վիճակը սկսվում և ավարտվում է սուր, հիշողություններն իսպառ բացակայում են, վերաբերմունքը կատարածի հանդեպ այնպիսին է, կարծես դա կատարել են ուրիշները։ Ամնեզիայի են ենթարկվում և՛ իրենց ապրումները, և՛ շրջապատում կատարված իրադարձությունները։
2. Պարզ ձևը ընթանում է առանց վերոնշյալ փսիխոտիկ խանգարումների, կամ էլ դրանք հանդիպում են նվազագույն չափով. չձևավորված, կցկտուր, անավարտ։ Սկիզբն անսպասելի է և սուր, հիվանդը «անջատվում է» իրականությունից, չի պատասխանում հարցերին, որևէ շփման ենթակա չէ։ Ինքնաբուխ (սպոնտան) խոսքը բացակայում է կամ էլ ներկայացվում է առանձին վանկերի, հնչյունների, բառերի ստերեոտիպ կրկնությամբ։ Շարժումները մերթ արգելակված են և աղքատիկ, մերթ էլ առաջանում է իմպուլսիվ գրգռվածություն։ Տարբերակում ենք պարզ ձևի հետևյալ տեսակները՝ 1) ամբուլատոր ավտոմատիզմ, 2) ֆուգա, 3) տրանս և 4) գիշերաշրջիկություն։
* Ամբուլատոր ավտոմատիզմն արտահայտվում է նրանով, որ հիվանդը խանգարման ընթացքում կատարում է ավտոմատիզացված գործողություններ՝ աննպատակ շարժվելով տարածության մեջ։ Օրինակ՝ հիվանդը կարող է դուրս գալ բնակարանից որևէ կոնկրետ նպատակով և հանկարծ հայտնաբերել, որ իր համար անհասկանալի կերպով հայտնվել է մի այլ տեղում։ Հիվանդը նման «անգիտակցական» ճանապարհորդության ընթացքում մեխանիկորեն օգտվում է քաղաքային տրանսպորտից, խաչմերուկներ է անցնում, աստիճաններով քայլում, պարզ և հասարակ պատասխաններ տալիս որոշ հարցերի, արտաքուստ ցուցաբերում կանոնավոր վարք։ Շրջապատը նա գրեթե չի նկատում։
* Ֆուգան կարճատև ամբուլատոր ավտոմատիզմ է, որը, սակայն, դրսևորվում է ագրեսիվ կամ ինքնապաշտպանական գործողություններով (հարձակվում է, փախչում)։ Ֆուգան, ի տարբերություն ավտոմատիզմի, հուզականորեն հագեցած վիճակ է. հիվանդները լարված են, երբեմն չարացած, կարող են մռայլվել։ Այն տևում է ընդամենը 1-2 րոպե և այդպես կտրուկ էլ ավարտվում, ինչպես և սկսվել էր։ Ուշքի գալով, հիվանդը չի հիշում իր հետ կատարվածը և չի հասկանում, թե ինչո՞ւ է գրավել շրջապատի ուշադրությունը։
* Հուզական լարվածությունից զերծ ֆուգան կոչվում է տրանս։ Սրա դեպքում հիվանդը կատարում է բարդ գործողություններ։ Տնից դուրս է գալիս, թափառում փողոցներով։ Արտաքուստ թողնում է շփոթված մարդու տպավորություն։ Գիտակցությունը պարզվելուց հետո ոչինչ չի հիշում կատարվածի մասին։
* Ամբուլատոր ավտոմատիզմը, որն առաջանում է քնի մեջ, կոչվում է սոմնամբուլիզմ (կամ լուսնոտություն, գիշերաշրջիկություն)։ Հիվանդը գիշերը վեր է կենում անկողնուց, քայլում սենյակում, կատարում որոշ գործողություններ և կրկին վերադառնում անկողին։ Որոշ դեպքերում քնում է ուր պատահի (երբեմն էլ «արթնանում է» այս կամ այնտեղ որևէ արտաքին ազդակից)։ Կատարվածի մասին ոչինչ չի հիշում։

Գիտակցությունը, չնայած այս խանգարումների նոպայաձև ընթացքին, դրանց կտրուկ սկսվելուն ու ավարտվելուն, այնուամենայնիվ, պարզվում է աստիճանաբար։ Այդ անցումային շրջանը կոչվում է ստուպիդություն՝ հոգեկան գործունեության անցողիկ աղքատացում, ինչն արտաքնապես հիշեցնում է թուլամտության համախտանիշը։ Որոշ դեպքերում գիտակցության մթագնման խանգարումներն ավարտվում են քնով։ Այս խանգարումների բովանդակությունը լիովին ենթարկվում է ամնեզիայի։

 

Սկզբնաղբյուրը՝ Հոգեբուժություն