Բորովսկու հիվանդություն

Բորովսկու հիվանդությունը` մաշկային լեյշմանիոզը (հոմանիշները՝ պենդինյան խոց, աշխաբադկա, կոկանդկա, տարուկ, սոլեկ և այլն), տեղաճարակային վարակիչ հիվանդություն է։ Հարուցիչը Leishrrania tropica նախակենդանին է, որը 1898 թ. հայտնաբերել ու նկարագրել է Պ. Ֆ. Բորովսկին։ Լեյշմանիաները մարդու օրգանիզմ են թափանցում ինֆեկցիան փոխանցող մլակների խայթելու ժամանակ։ Տարբեր տևողության գաղտնի շրջանից հետո խայթված տեղում առաջանում է բորբոքային ինֆիլտրատ (գրանուլոմա), որը քայքայվում է, գոյացնելով խոց։ Լինում են մաշկային լեյշմանիոզի 2 ձևեր, որոնք մեկը մյուսից տարբերվում են կլինիկական նշաններով, ինչպես նաև հարուցիչների կենսաբանական հատկություններով ու հիվանդության տարածման համաճարակային պայմաններով (Պ. Վ. Կոժևնիկով)։

1. Մաշկային լեյշմանիոզի քաղաքային կամ ուշ խոցոտվող ձևը դիտվում է քաղաքներում ու խոշոր բանավաններում։ Այս ձևին բնորոշ է թաքնված շրջանի մեծ տևողությունը, որը տատանվում է 3-9 ամիսների սահմաններում, բայց կարող է հասնել 1-2 և անգամ 3-4-5 տարվա, ինչպես նաև ընթացքի երկարատևությունը՝ միջինը հավասար է մեկ տարվա (այստեղից էլ նրա անունը՝ տարուկ)։ Գաղտնի շրջանը լրանալուց հետո մլակի խայթած տեղում առաջանում է մաշկից քիչ բարձրադիր, փոքր սիսեռի մեծության գորշավուն գույնի հանգույցիկ։ Աստիճանաբար, խիստ դանդաղորեն մեծանալով ծայրամասային աճման միջոցով, լեյշմանիոման կարող է հասնել 1,5 -2 սմ և ավելի մեծության (տրամագիծը) և այն ժամանակ զգալիորեն վեր է բարձրանում շրջակա առողջ մաշկի մակարդակից։ Նրա կոնսիստենցիան ունի չափավոր ամրություն։

3-4 ամիս անց մաշկային ախտահարման կենտրոնում գոյանում է դժվարությամբ հեռացվող ոչ մեծ կեղև–թեփուկ, որի տակ հայտնաբերվում է մակերեսային էրոզիա։ Հետագայում էրոզիան փոխվում է կլոր, ձվաձև կամ անկանոն մանր ժաներիզավոր ձևի, մակերեսային խոցի, թեթևակի հատիկավոր հատակով, որն արտազատում է շճա-արյունա-թարախային հեղուկ, վերջինս հեշտությամբ չորանում է՝ գոյացնելով կեղև։ Տեղադրվելով ինֆիլտրատի վրա, խոցը մաշկի մակարդակից վեր է բարձրանում և շրջապատվում է գորշա-կարմիր գլանիկով։ Խոցի հատակն աստիճանաբար մաքրվում է, ծածկվում հյութալի գրանուլացիաներով, և տեղի է ունենում սպիացում, որը երբեմն սկսվում է խոցի կենտրոնից։ Ինֆիլտրատն աստիճանաբար ներծծվում է։ Զգալիորեն ավելի պակաս դիտվում է տափակ, տարածուն ինֆի լտրատի գոյացում, որը կարող է ընդգրկել մաշկային ծածկույթի մեծ տեղամաս (օրինակ, դեմքի վրա տեղակայվելիս՝ քիթ, այտեր)։ Այդպիսի ինֆիլտրատը խոցոտվում է միայն առանձին տեղամասերում։

2. Մաշկային լեյշմանիոզի գյուղական կամ սուր մեռուկացվող ձևը աչքի է ընկնում համեմատաբար կարճատև (մեկ շաբաթից մինչև երկու ամիսը) գաղտնի շրջանով ու համեմատաբար ոչ երկարատև (միջինը 3-5 ամիս) ընթացքով։ Գաղտնի շրջանի ավարտից հետո մլակի խայթած տեղում գոյանում է վառ կարմիր գույնի ֆուրունկուլանման ինֆիլտրատ, որը 1-2 շաբաթ անց սկսում է քայքայվել, առաջացնելով փորված եզրերով խորունկ խոց՝ գորշադեղնավուն գույնի քայքայման զանգվածներով ծածկված և զգալի քանակությամբ թարախ արտադրող անհարթ հատակով։ Աճելով ծայրամասից, ինֆիլտրատը մեծանում է։ Դրա հետ մեկտեղ մեծանում է և խոցը, որը կարող է հասնել 4-5 սմ և ավելի տրամագծով չափերի։ Խոցերի ձևը անհարթ է, մանր, ժաներիզավոր, նրանց գոյացումն ուղեկցվում է զգալի ցավոտությամբ։ 2-3 ամիս անց ինֆիլտրատի աճն ու խոցի մեծանալը դադարում է։ Խոցի հատակն աստիճանաբար մաքրվում է մեռուկային զանգվածներից և ծածկվում է գրանուլացիաներով, որոնք հատակին տալիս են հատիկավոր տեսք ("ձկան խավիարի" ախտանիշ)։ Երբեմն խոցի կենտրոնում գոյանում են վեգետացիաներ և նույնիսկ գորտնուկանման գերաճուկներ։ Այնուհետև տեղի է ունենում սպիացում, որը ոչ հազվադեպ սկսվում է կենտրոնից, ծայրամասում թողնելով խոցային փոս։ Պրոցեսն ավարտվում է խոր, այլանդակող սպիի գոյացումով։

Տեղակայումը։ Քանի որ հիվանդությունը կապված է մլակների խայթելու հետ, լեյշմանիոմներն հատկապես տեղակայվում են մարմնի բաց մասերում՝ դեմքի, վերին ու ստորին վերջույթների վրա, սակայն շոգ կլիմա ունեցող վայրերում, որտեղ ազգաբնակչությունը կրում է թեթև հագուստ և քնում է առանց ծածկվելու, շատ անգամ առաջանում են նաև մաշկի այլ տեղամասերում։ Լեյշմանիոմների քանակը տատանվում է լայն սահմաններում։ 1-ին ձևի ժամանակ այն սովորաբար մեծ չէ հատուկենտից մինչև առավելագույնը 20-30, 2-րդ ձևի ժամանակ լեյշմանիոմները սովորաբար զգալի քանակ են կազմում և առանձին հիվանդների մոտ կարող են հասնել 100-200-ի և ավելի։

Բարդությունները։ Լեյշմանիաները կարող են տարածվել ավշային ճանապարհներով, որի հետևանքով լեյշմանիոզով հիվանդների մոտ կարող են առաջանալ լիմֆանգիտներ ու լիմֆադենիտներ, որոնք առավել հաճախ դիտվում ու ավելի ծանր են ընթանում 2-րդ ձևի ժամանակ։ Շոշափելիս ավշային անոթները նման են հարթ լարերի։ Ոչ հազվադեպ անոթի երկարությամբ գոյանում են ամուր հանգույցներ, որոնք լեյշմանիոզի 2-րդ ձևի ժամանակ կարող են քայքայվել՝ առաջացնելով խոցեր։ Երբեմն, մաշկի ավշային անոթների միջոցով լեյշմանիաների ցրման հետևանքով, լեյշմանիոմների շուրջը (ավելի հաճախ 2-րդ ձևի ժամանակ) գոյանում են ոչ մեծ հանգույցներ, որոնք հետագայում կամ ներծծվում են, կամ քայքայվում գոյացնելով մանր խոցեր ("ցանման թմբիկներ" ըստ Պ. Վ. Կոժևնիկովի)։ Լեյշմանիոմների բարդացումը թարախածին ինֆեկցիայով, որը դիտվում է ոչ հազվադեպ (հատկապես 2-րղ ձևի ժամանակ), կարող է պատճառ դառնալ կարմիր քամու, ֆլեգմոնայի, թարախակույտերի զարգացման և զգալիորեն փոխել մաշկային լեյշմանիոզի կլինիկական պատկերը։ 1932 թ. Ի. Գիտելզոնն առաջին անգամ "թմբիկանման մաշկային լեյշմանիոզ" անվան տակ նկարագրեց լեյշմանիոզի յուրահատուկ ձև, որը բնորոշ է նրանով, որ նախկին լեյշմանիոմների տեղում մնացած սպիների շուրջը, երբեմն էլ հենց սպիի մեջ գոյանում են տափակ, մաշկի մակարդակից քիչ վեր բարձրացող, գորշավուն գույնի, փափուկ կոնսիստենցիայով մանր թմբիկներ, որոնք դիասկոպիայի ժամանակ պարզ երևում են շագանակագույն ներկված ("խնձորի դոնդողի" նշան) և շատ նման են սովորական գայլախտի թմբիկներին։ Մեկ անգամ առաջանալով, նրանք կարող են գոյություն ունենալ տարիներով, դժվարությամբ ենթարկվելով բուժման։ Տուբերկուլոիդային լեյշմանիոզն ամենից հաճախ տեղակայվում է դեմքի մաշկի վրա և դիտվում է մանկական ու պատանեկան հասակում։ Ենթադրվում է, որ այդ ձևն իրենից ներկայացնում է յուրահատուկ ալերգիկ ռեակցիա մաշկում մնացած (հիմնական օջախի լավանալուց հետո) լեյշմանիաների նկատմամբ։

Հյուսվածաախտաբանություն։ Հյուսվածաախտաբանական փոփոխությունները մաշկային լեյշմանիոզի ժամանակ բնորոշվում են դերմայում բազմաձև բորբոքային ինֆիլտրատի առաջացումով, բաղկացած մակրոֆագերից, պլազմատիկ բջիջներից, լիմֆոցիտներից, հիստիոցիտներից և ոչ մեծ քանակի նեյտրոֆիլներից։ Նշվում են անոթների էնդոթելի պրոլիֆերաց իա և ուռճացում, որոնք հանգեցնում են նրանց լուսանցքների զգալի նեղացման, ինչպես նաև պատերի ինֆիլտրացիա։ Լեյշմանիաները մեծ քանակով հայտնաբերվում են ինչպես արտա-, այնպես էլ ներբջջային գերազանցապես մակրոֆագերի մեջ։ Նշվում է էպիթելի խիստ արտահայտված ականտոզ։ Հետագայում առաջանում է ինֆիլտրատի քայքայում։ Ավելի ուշ փուլերում ինֆիլտրատում հանդես են գալիս էպիթելոիդ ու հսկա բջիջներ։ Հյուսվածաբանորեն թմբիկների կառուցվածքը տուբերկուլոիդային ձևի ժամանակ նմանվում է գայլախտային թմբիկների կառուցվածքին։

Ախտապատճառները։ Համաճարակաբանությունը։ Մաշկային լեյշմանիոզի հարուցիչը՝ Leishmania tropica-ն, պրեպարատներում երևում է ոչ մեծ մարմնիկների ձևով՝ ձվաձև կամ երկարավուն, որոնց պրոտոպլազմայում հայտնաբերվում են 2 կորիզներ՝ սնողական և շարժողական (կինետոպլաստ)։ Ռոմանովսկու-Գիմզայի մեթողով ներկելիս պրոտոպլազման ներկվում է բաց երկնադույն, սնողական կորիզը՝ կարմիր կամ կարմրամանուշակագույն, շարժողականը՝ մուգ մանուշակագույն։ Կուլտուրայում և մլակի օրգանիզմում պարազիտն ընդունում է մտրակի ձև (լեպտոմոնադներ)։ Ինչպես նշվել է վերը, հիվանդությունը մարդուն է փոխանցվում մլակների միջոցով։ Մաշկային լեյշմանիոզի 1-ին (քաղաքային) ձևի համար որպես ինֆեկցիայի պահեստ, որից վարակվում են մլակները, ծառայում է, ըստ երևույթին, հիվանդ մարդը, իսկ 2-րդ (գյուղական) ձևի համար՝ մաշկային լեյշմանիոզով հիվանդ վայրի կրծողները (ավազամկներ, գետնասկյուռներ), որոնց բներում ձվարկում են մլակները։ Այն անձանց մոտ, ովքեր հիվանդացել են մաշկային լեյշմանիոզով, առաջանում է երկարատև անընկալություն նոր վարակման նկատմամբ, սակայն անընկալությունը կրում է ոչ ստերիլ, ինֆեկցիոն բնույթ։

Ախտորոշումը։ Տեղաճարակային օջախներում, որտեղ հանդիպում են մեծ թվով մաշկային լեյշմանիոզով հիվանդներ, ախտորոշումը դժվարություններ չի ներկայացնում։ Բայց այստեղ ևս, հնարավոր սխալներից խուսափելու համար, պետք է ախտորոշումը հաստատել բակտերիոսկոպիկ հետազոտմամբ։ Զգալի դժվարություններ է ներկայացնում մաշկային լեյշմանիոզի ախտորոշումը տեղաճարակային օջախներից դուրս։ Սովորական էկթիմայից խոցոտվող լեյշմանիոման տարբերվում է գլանիկանման ինֆիլտրատի ծայրամասային գոտու առկայությամբ։ Սիֆիլիսային գումայից խոցոտվող լեյշմանիոզը տարբերվում է ավելի պակաս պնդությամբ ու ինֆիլտրատի ավելի պակաս սահմանափակությամբ, տուրերկուլոզայինից (սկրոֆուլոդերմա) տարբերվում է կախված եզրերի բացակայությամբ ու գրանուլացիայի հյութեղությամբ, խոցագերաճական պիոդերմայից՝ խորը թարախային գրպանների ու ուղիների բացակայությամբ։ Սովորաբար լեյշմանիոմի նկատմամբ կասկածը հաստատվում է հիվանդի վերհուշի տվյալներով, իսկ վերջնական ախտորոշումը դրվում է բակտերիոսկոպիկ հետազոտմամբ։

Բուժումը։ Ներկայումս լեյշմանիոզի 2-րդ ձևի բուժման ամենաարդյունավետ մեթոդը բուժումն է սրսկումների ձևով՝ հակաբիոտիկ մոնոմիցինով, որը ներմուծվում է միջմկանային եղանակով՝ 250 000 ՄՄ օրը 3 անգամ (8 ժամը մեկ) 10-14 օրվա ընթացքում։ Լեյշմանիաները անհետանում են 5-10-րդ օրը։ Լեյշմանիոզի 1-ին ձևի եզակի ախտահարումների բուժման համար հանձնարարվում է կատարել ծակծկումներ ակրիխինի 1%-անոց լուծույթով՝ նովոկաինի 0,5%-անոց լուծույթի հետ զուգակցված, բազմաթիվ օջախների դեպքում օգտագործվում են սուրմայի պրեպարատները։ Լավ ներծծվելու համար պահանջվում է 10-20 մլ լուծույթ։ Ծակծկումը կատարվում է 2-3 անգամ՝ 5-6-օրյա ընդմիջումներով։ Արտաքին բուժման նպատակով խոցային ախտահարումների ժամանակ դրվում են վիրակապեր՝ սպիտակ սնդիկի 2%-անոց կամ սուլֆանիլամիդային 5%-անոց քսուքով։

Կանխարգելումը։ Կանխարգելման միջոցառումները պետք է հիմնականում ուղղված լինեն վարակը փոխանցողների՝ մլակների ոչնչացմանը կամ նրանցից պաշտպանվելուն, ինչպես նաև վարակի աղբյուրների վերացմանը։ Մլակներից պաշտպանվելու համար անհրաժեշտ է անցկացնել լայն սանիտարահիգիենիկ միջոցառումներ, մասնավորապես աղբի կուտակումների (մլակների ձվարկման տեղեր) ոչնչացումը կամ դրանց մշակումը քլորակրով, մլակների ոչնչացում բնակելի և օժանդակ շենքերում՝ ինսեկտիցիդների, մասնավորապես ԴԴՏ կամ հեքսաքլորան պրեպարատների փոշեցանումով, միջատների ներխուժման կանխում՝ պատուհանների վրա ցանցեր կախելով։ Գյուղական վայրերում մլակների, միաժամանակ և վարակի աղբյուրների՝ կրծողների ոչնչացումը ամենից լավ է կատարվում կրծողների բները քլորպիկրինով թունավորելով գյուղին սահմանամերձ 15 կմ լայնությամբ գոտում (մլակների թռիչքի հեռավորության գոտում)։

Անձնական կանխարգելիչ միջոցառումները։ Մահճակալները պետք է շրջափակել բենզինով ներծծված մառլյայե վարագույրներով ու ցանցերով, երեկոներն ու գիշերները բաց օդում աշխատող անձինք պետք է կրեն ձեռնոցներ, ինչպես նաև ձյութով կամ լիզոլով ներծծված ցանցեր ունեցող գլխարկներ, մաշկի բաց տեղամասերին քսել այնպիսի դեղամիջոցներ, որոնք վանում են միջատներին (դիմեթիլֆթալաթ և այլն) և այդպիսով պաշտպանում են խայթումներից 3-4 ժամ։ Որպես կանխարգելիչ միջոցառում անց են կացվում նաև պատվաստումներ մաշկային լեյշմանիոզով, որը կանխում է բնական վարակումը՝ զուգակցված բազմաթիվ օջախների առաջացումով, որոնք հաճախ այլանդակում են հիվանդներին։ Քանի որ անընկալությունը մաշկային լեյշմանիոզի ժամանակ կրում է ինֆեկցիոն բնույթ և մեռած պարազիտներով պատվաստումը չի տալիս դրական արդյունքներ, պատվաստման համար օգտագործում են կենդանի կուլտուրաներ։ Դրա համար ներմաշկային սրսկում են 0,1-0,2 մլ հեղուկ միջավայր, որը պարունակում է կենդանի լեյշմանիաներ։ Կիրառում են 2-րդ ձևի հարուցիչների կուլտուրա, քանի որ, ինչպես ցույց է տվել Ն. Ֆ. Ռադյակինը, այս դեպքում ստեղծվում է անընկալություն երկու ձևերի նկատմամբ, մինչդեռ 1-ին ձևով հիվանդանալուց հետո հնարավոր է վարակում 2-րդ ձևով: Պատվաստման տեղում, որը կատարվում է մաշկի ծածկված տեղամասում (ուս, ազդր) զարգանում է լեյշմանիոմ, որն ընթանում է ավելի պակաս արտահայտված երևույթներով, քան բնական վարակման դեպքում, բայց ապահովում է անընկալության զարգացումը:

 

 

 

Էլեկտրոնային նյութի սկզբնաղբյուրը ՝ Doctors.am

Նյութի էլէկտրոնային տարբերակի իրավունքը պատկանում է Doctors.am կայքին