Անաֆիլաքսիա

Ալերգիկ ռեակցիաները ծանրության աստիճանով խիստ տարբեր են լինում` թեթև քորից և եղնջացանից մինչև արյան շրջանառության խանգարում և մահ: Սուր ալերգիկ ռեակցիան, որը արտահայտվում է մեկ և ավելի կյանքին վտանգ սպառնացող նշաններով, ինչպես օրինակ` շնչառության դժվարացումը կամ ճնշման անկումը, կոչվում է անաֆիլաքսիա: Անհանգստացնող, բայց կյանքին անմիջապես վտանգ չսպառնացող ռեակցիաները, ինչպիսիք են գեներալիզացված եղնջացանը/Կվիկեի այտուցը և թեթև կամ միջին աստիճանի բրոնխոսպազմը, կարելի է անվանել ծանր ալերգիկ ռեակցիաներ:
Անաֆիլաքսիան և անաֆիլակտիկ մահերը ավելի տարածված են դառնում, հատկապես երեխաների և երիտասարդների մոտ: Ըստ վերջին զեկույցներից մեկի` հաճախականությունը 1-3 է  10000 բնակչին: Ամեն տարի ԱՄՆ-ում մոտավորապես 500 մարդ է մահանում անաֆիլաքսիայից:

Պատճառները և մեխանիզմը
Անաֆիլաքսիայի հաճախակի պատճառներից են սնունդը (օր.`ընկուզեղենը և խեցեմորթները), դեղերը (օր.` հակաբիոտիկները և ոչ ստերոիդ հակաբորբոքիչ դեղերը), միջատի թույնը և լատեքսը: Սննդամթերքը անաֆիլաքսիայի ամենահաճախակի պատճառն է և գետնանուշից և ընկույզից առաջացած անաֆիլաքսիայի հետևանքով մի քանի մահվան դեպքեր են արձանագրվել: Նկարագրված են և° IgE-միջնորդված, և° ոչ IgE-միջնորդված մեխանիզմներ: Ավելի տարածված է IgE-միջնորդված մեխանիզմով անաֆիլաքտիկ ռեակցիան: Սպիտակուցների ազդեցությամբ առաջանում է դեգրանուլացիա, որը բերում է այնպիսի միջնորդանյութերի ձերբազատման, ինչպիսիք են հիստամինը: Այս միջնորդանյութերը ազոտի օքսիդի` NO քանակի աճ են առաջացնում, որը բերում է հարթ մկանների թուլացման և անոթային թափանցելիության աճի, սրանք էլ պատճառ են դառնում զարկերակային ճնշման անկման և ներանոթային ծավալի իջեցման:
Ոչ IgE–միջնորդված ռեակցիաները երբեմն կոչում են անաֆիլակտոիդ ռեակցիաներ: Կոմպլեմենտի համակարգի ակտիվացումը  կարող  է բերել անաֆիլատոքսինների (օր.` C3a և C5a) ձևավորման, որոնք կարող են բերել պարարտ բջիջներից և բազոֆիլներից միջնորդանյութերի ձերբազատման: Որոշ նյութեր, ինչպիսիք են ռադիոկոնտրաստային նյութերը, կարող են անմիջապես խթանել բազոֆիլներից և պարարտ բջիջներից միջնորդանյութերի ձերբազատումը:

Իդիոպաթիկ անաֆիլաքսիա
Մոտավորապես դեպքերի 20-40%-ի դեպքում պատճառական գործոնը անհայտ է մնում` չնայած մանրակրկիտ հետազոտություններին: Այս հիվանդներից ոմանք ունենում են կրկնվող դրվագներ: Մեխանիզմը անհայտ է, բայց առաջարկվել է պարարտ բջիջների ներքին դեֆեկտի վարկած, որը բերում է միջնորդանյութերի ձերբազատման կամ շրջանառող հիստամին ձերբազատող գործոնի առկայության վարկած:

Կլինիկական առանձնահատկությունները
Ախտանշանների բնույթը և ծանրությունը կախված է հիվանդի գերզգայունությունից և  ընդունման ուղուց, հակածինի նշանակման քանակից և հաճախությունից: Խիստ գերզգայուն անձինք կարող են արձագանքել անգամ սննդի հոտին և/կամ հպվելուն: Մի շարք գործոններ մեծացնում են ծանր ռեակցիայի առաջացման ռիսկը կամ բուժումը դարձնում դժվար:
Անաֆիլաքսիան տեսականորեն կարող է ախտահարել ցանկացած օրգան, սակայն սովորաբար գործընթացի մեջ են ընդգրկվում մաշկը, շնչառական, ստամոքս-աղիքային և սիրտ-անոթային համակարգերը: Այն կարող է զարգանալ շատ արագ:
Կարող է լինել գեներալիզացված քոր, եղնջացան, լեզվի և շուրթերի այտուց, վատ ինքնազգացողություն և մահվան զգացում: Կոկորդի և ձայնաճեղքի այտուցը կարող է բերել ստրիդորի առաջացման: Ծանր բրոնխասպազմից կարող է զարգանալ ասթմայանման համախտանիշ, որը կբերի հիպօքսիայի և հիպերկապնիայի: Անոթալայնացման և բարձրացած անոթաթափանցելիության պատճառով առաջանում է հիպոտենզիա և սիրտ-անոթային կոլապս, կարող են զարգանալ նաև առիթմիաներ: Ուղեղի հիպոպերֆուզիայի պատճառով առաջանում է գլխապտույտ և ուշագնացություն:
Անաֆիլաքսիայի ախտորոշումը կլինիկական է: Նախկինում ունեցած անաֆիլաքսիայի անամնեզը և հնարավոր հրահրիչների ազդեցությունը անմիջապես ռեակցիայից առաջ օգնում է ախտորոշման դնելուն: Պետք է բացառել կոլապսի և ուշագնացության այլ պատճառները, ինչպիսիք են վազովագալ կոլապսը, ցնցումները, միոկարդի ինֆարկտը, առիթմիաները և սուր շնչառական խնդիրները, օրինակ` օտար մարմնի ասպիրացիան և թոքային էմբոլիան: Մաշկային դրսևորումների բացակայությունը (էրիթեմա, եղնջացան և Կվինկեի այտուց) խոսում է սխալ ախտորոշման հավանականության մասին, քանի որ նրանք առկա են 90%-ից ավելի անաֆիլաքսիայով հիվանդների մոտ: Եթե կա կասկած, ապա արյան մեջ բարձրացած պարարտ բջջային տրիպտազի մակարդակը կարող է օգնել: Շիճուկի տրիպտազան առավել բարձր է 1 ժամ անց և մնում է բարձր անաֆիլաքսիայի սկզբից մինչև 5 ժամ անց:

Բուժումը
Պետք է կատարել ծանրության գնահատում, և ռեակցիան համարել թեթև, միջին,  ծանր կամ անաֆիլակտիկ:

Անաֆիլաքսիայի բուժումը
Բուժման առաջին գիծը ադրենալինի (էպինեֆրինի) ենթամաշկային կամ միջմկանային ներարկումն է: Այն հիստամինի և արյան հուն ձերբազատված այլ միջնորդանյութերի մեծ քանակների վտանգավոր էֆեկտները չեզոքացնող ամենաարդյունավետ դեղն է: Ավելի լավ ներծծվում է միջմկանային ներարկման դեպքում: Սովորաբար օգտագործվում է 1:1000 նոսրացված լուծույթի 0.3-0.5 մլ-ը: Դեղաչափը կարելի է կրկնել 15-30 րոպե անց, եթե պատասխանը անբավարար է: Վաղ բուժումը սկսելը վճռորոշ է և հաճախ տրվում է մինչև հիվանդանոց: Այնուամենայնիվ, ադրենալինով բուժումը չպետք է համարել լիարժեք բուժում և միշտ պետք է փնտրել բուժօգնություն:
Այլ դեղամիջոցներից նշանակվում են հակահիստամիններ, ինչպիսիք են քլորֆենամինը (քլորֆենիրամինը) 10մգ ներերակային ներարկման, որին հաջորդում է  ներերակային կորտիկոստերոիդների ներմուծումը, ինչպես օրինակ` 100մգ հիդրոկորտիզոն: Պետք է գնահատել շրջանառության վիճակը և ներերակային հեղուկներ պետք է ներմուծել: Կարող է անհրաժեշտ լինել բրոնխոսպազմի (նեբուլայզերով բրոնխոլայնիչներ) և առիթմիաների (հակաառիթմիկներ) բուժում: Շնչառական խանգարումների դեպքում կարող է թթվածնի կարիք լինի և արհեստական շնչառության կարիք` կայուն շնչառական անբավարարության դեպքում: Սրտի կամ շնչառության կարգի դեպքում անհրաժեշտ է կատարել ստանդարտ  սիրտ-թոքային վերակենդանացում:

Երկարատև բուժումը
Հիվանդը պետք է ուղեգրվի ալերգոլոգի մոտ` անաֆիլաքսիայի պատճառը պարզելու և վարման վերաբերյալ համապատասխան խորհուրդ ստանալու համար: Մանրամասն անամնեզ է հավաքվում և դրվում է մաշկային-փրիք թեսթ` IgE- միջնորդված ալերգիան հաստատելու համար:
Շատ կարևոր է, որ հիվանդները պատրաստ լինեն պատահական հանդիպմանը ալերգենի հետ: Արդյունավետ է ադրենալինի ներարկումը  ռեակցիայի հենց սկզբից, ուստի հիվանդին պետք է տալ ադրենալինով լցված ներարկիչ` ինքնաներարկման կամ հարազատների, ընկերների կողմից ներարկելու համար: Առկա է երկու տարբերակ. 0.3մլ 1:1000 լ-թ մեծահասակների համար և 0.3մլ 1:2000 լ-թ երեխաների համար: Դեղաչափը կարելի է կրկնել 15 րոպեից, եթե պատասխանը անբավարար է: Հիվանդներին և նրանց խնամակալներին պետք է սովորեցնել  այս ներարկիչների օգտագործման ձևը: Երեխաները պետք է նորմալ կյանք վարեն, և անլիարժեք չզգան իրենց խնդրի պատճառով: Պետք է նաև հատուկ նշել, որ ադրենալինի առկայությունը չի փոխարինում ալերգենից խուսափելուն:

Ծանր ալերգիկ ռեակցիաների բուժումը
Կյանքին վտանգ չսպառնացող համակարգային ալերգիկ ռեակցիաները, ինչպիսիք են գեներալիզացված եղնջացանը և Կվինկեի այտուցը և բրոնխոսպազմը կարող են բուժվել հակահիստամինային դեղով և հիդրոկորտիզոնով բուժհաստատությունում:

Թեթև կամ տեղային ռեակցիաների բուժումը
Միայն մաշկի կամ բերանի լորձաթաղանթի ախտահարմամբ ռեակցիաները, օրինակ` շուրթերի այտուցը և թմրածությունը կամ տեղային եղնջացանը, կարող են բուժվել ներքին ընդունման հակահիստամինով և նրանք, ովքեր ունեն կրկնակի դրվագների առաջացման ռիսկ, պետք է միշտ պահեն քնաբեր հատկություն չունեցող հակահիստամիններ:

Սուր ալերգիկ ռեակցիա և անաֆիլաքսիա

• Սուր ալերգիկ ռեակցիաները տարբերվում են իրենց ծանրությամբ`թեթև ցանից մինչև կոլապս:
• Ռեակցիայի ծանրությունը կախված է հիվանդի զգայունությունից և հակածինի ներմուծման քանակից ու ուղուց:
• Սնունդը, ինչպիսիք են ընկուզեղենը, անաֆիլակտիկ ռեակցիաների ամենահաճախակի պատճառն են:
• Ցանկացած օրգան կամ համակարգ կարող է ներգրավվել:
• Կյանքին վտանգ սպառնացող նշաններն են հիպոտենզիան, կոկորդի այտուցը և ծանր բրոնխոսպազմը:
• Ադրենալինը էպինեֆրինը) անաֆիլաքսիայի բուժման համար ամենակարևոր դեղամիջոցն է:
• Այլ օգտակար դեղամիջոցներ են հակահիստամինները և հիդրոկորտիզոնը:
• Ռիսկի խմբի հիվանդները պետք է միշտ ունենան իրենց հետ ինքնաներարկման ադրենալին: